rasdani/cohere-wikipedia-2023-11-yo · Datasets at Hugging Face

_id stringlengths 17 21	url stringlengths 32 377	title stringlengths 2 120	text stringlengths 100 2.76k
20231101.yo_2858_5	https://yo.wikipedia.org/wiki/Sadiiki	Sadiiki	(4) Masa jẹ èyí tí ó gba Ominra tí ó ṣi kún fún orísi, mẹ́san láti ìwọ̀ Òòrùn Gúsù Chad àti Àrìíwá Cameroon. Ní àfikún Masana (212) Musey 120 èyí tí ó sún mọ́ ní Zumaya
20231101.yo_2860_0	https://yo.wikipedia.org/wiki/S%E1%BA%B9%CC%80m%C3%ADt%C3%AD%C3%ACk%C3%AC	Sẹ̀mítíìkì	Semitic ni àwọn ènìyàn ka ju ti o ṣi ye wọn jù síbẹ̀ àwọn èdè kan wa ti wọn kò mọ rárá nipá ṣiṣe arópò extant ati extinet kan. Semitic ṣe ipatẹ adọọfa lorisiirisi. Nípa ìṣàkóṣo ti ìbílẹ̀ wọn ṣùgbọ́n dọsini kan àbọ̀ lo wà lábẹ́ ìṣàkóṣo àwọn Arabiki, ṣùgbọ́n àwọn kan rò wípé ko ba ojú mu lati ṣe bẹ.
20231101.yo_2860_1	https://yo.wikipedia.org/wiki/S%E1%BA%B9%CC%80m%C3%ADt%C3%AD%C3%ACk%C3%AC	Sẹ̀mítíìkì	Àwọn Oludari kan gba pe Semitic a le ri orukọ wọn ni àríwá ìlà Oòrùn, àríwá Iwọ Òòrun àti Guṣu lábẹ́ ipin ẹka ìdílé kan ṣùgbọ́n aríyanjiyan wa lórí pe bóyá Arabiki wa ni ariwa ìlà Oòrun tàbí pẹ̀lú ẹ̀ka ìdílé Gúṣù. Arákùnrin tí Orúkọ rẹ̀ ń jẹ Hetzron (1972: 15-16)5 ṣe àríyànjiyàn lórí ipò
20231101.yo_2860_2	https://yo.wikipedia.org/wiki/S%E1%BA%B9%CC%80m%C3%ADt%C3%AD%C3%ACk%C3%AC	Sẹ̀mítíìkì	(1) Ẹka ìdílé àríwá ila Òòrun wa láti Akkadian, nítorí èdè to ti paré tó jẹ́ ayé òlàjú tó ti kọjá lọ ti àwọn Assyrians àti Babylonians nígbà to ṣi jẹ pé Akkadian wà ní lílò fún nǹkan bi Ọdún meji miliniọnu títí di àkókò ayé jésù Hetzron pin àríwá ìwọ̀ Oòrùn Semitiki si àringbùngbùn àti Gúṣù àríwá ṣi ẹ̀ka. Ti àwọn Ìsáájú dúró fún Aramaic ní àṣìkò ìgbà ayé àtijọ́ ati tí ode òní orisiirisi Aramaic ni wọ́n ń ṣọ lati nǹkan bí Centiuri mẹwa BC. Ṣẹ́yìn. nǹkan bì Centiuri mẹ́fà sẹ́yìn àwọn kirisitẹni Aramaic nìkan ní ó jẹ́ èdè to gbalè nígbà náà bi ó tilẹ̀ jẹ pé àwọn èdè tí á ń ṣọ ni ìlètò ti tàn Kariaye ìwọ̀ Òòrùn Aramaic /ma’lula(15) Turoyo (70) èdè tí á ń pe láàrín àwọn Olùṣo èdè ní Assyrian (200).
20231101.yo_2860_3	https://yo.wikipedia.org/wiki/S%E1%BA%B9%CC%80m%C3%ADt%C3%AD%C3%ACk%C3%AC	Sẹ̀mítíìkì	2. Ẹka arìngbùngbùn Guṣu ní èyà Canani tí a pín ti ó dúró fún èdè to tí parẹ́ legbẹ èdè ìlà Òòrun gẹ́gẹ́ bi Phonecian ati (Biblical) Hebrew.
20231101.yo_2860_4	https://yo.wikipedia.org/wiki/S%E1%BA%B9%CC%80m%C3%ADt%C3%AD%C3%ACk%C3%AC	Sẹ̀mítíìkì	Àwọn phonecian, ni tòótó wọn ń sọ̀rọ̀ nipa Lebanon, nígbà to yá o ń tàn ká nípa gbígba Òmìnira, nígbà to ya ó di èdè àwọn keteji (Carthage) níbi tí á tí mọ hàn-án bí puniki.
20231101.yo_2860_5	https://yo.wikipedia.org/wiki/S%E1%BA%B9%CC%80m%C3%ADt%C3%AD%C3%ACk%C3%AC	Sẹ̀mítíìkì	Èdè ìgbàlódé ti àwọn Hébérù ń ṣọ ni Isrealis lo ṣe àtúnṣe rẹ (4, 510). Èdè tí àwọn Ras Shamra àti Uguritic ń sọ kàyéfì lo jẹ́. Èdè to ti pẹ́ tí àwọn Quran ń lò láti Centiuri kẹrin AD, lo wà ṣùgbọ́n nígbà tó yá wọ́n padà ṣí tí Centiuri karun BC; ṣùgbọ́n síbẹ̀ wọ́n ko ṣọ mọ́.
20231101.yo_2860_6	https://yo.wikipedia.org/wiki/S%E1%BA%B9%CC%80m%C3%ADt%C3%AD%C3%ACk%C3%AC	Sẹ̀mítíìkì	Loni Orísìírìsí ìpínlẹ̀ Arábìkì tí wọ́n ń so ní tí gbogbogbo ní àrín ìlà Òòrùn àti àríwá adúláwọ̀ Afíríkà. Ní Áfíríkà àwọn èdè tó hàn gbegedé wọn ṣi pegedé Egyptian (42,500), hassaniya (2, 230), ti wọn ń ṣọ ní Mauritania àti díẹ̀ lápá Mali Senegal àti Niger, Morocan (19,542); Shua (1,031), wọn ń ṣọ díẹ̀ ní Chad, Cameroon, Nigeria Niger; Sudanese (16,000-19,000) ohun nìkan ni wọ́n ń sọ ní Àríwá Sudan ṣùgbọ́n pẹ̀lú àwọn Olùṣọ èdè ni Egypt àti Eritrea; Algerian Colloquial (22,400), tì wọ́n ń sọ Tunisia; àti Sulaimitoan (4,500) ṣùgbọ́n wọ́n ń ṣọ èdè yìí díẹ̀ ní Libya àti Egypt.
20231101.yo_2860_7	https://yo.wikipedia.org/wiki/S%E1%BA%B9%CC%80m%C3%ADt%C3%AD%C3%ACk%C3%AC	Sẹ̀mítíìkì	Ó dá hàn yàtọ̀ ṣí ẹ̀dá ọ̀rọ̀ aláwomọ èdè oni ti Arabiki ṣùgbọ́n èdè Arabiki ní a ń lò fún ẹ̀kọ́ Ìṣàkóṣo àti Ìgbòòrò Ìbánisòrọ̀ bakan náà a ń lo gẹ́gẹ́ bi èdè kejì ó si jẹ́ èdè ìpìnlẹ̀ àkọ́kọ fún èdè Arábìkì.
20231101.yo_2860_8	https://yo.wikipedia.org/wiki/S%E1%BA%B9%CC%80m%C3%ADt%C3%AD%C3%ACk%C3%AC	Sẹ̀mítíìkì	Ìyàtọ̀ ẹ̀dá Ìgbẹ́dègbẹ́yọ̀ wúni lórí nítorípé àpèjúwe àkọ́kọ́ Ferguson (1959) Maltese (330) wọn ń sọ̀rọ̀ nìpa ilè ti omi yíká ti Malta ati níbikíbi ohun ní ìpìlẹ̀ èdá ti Àríwá Afíríkà Arabiki ṣùgbọ́n tí ó tí tàn ka láàrín àwọn Italiàni.
20231101.yo_2860_9	https://yo.wikipedia.org/wiki/S%E1%BA%B9%CC%80m%C3%ADt%C3%AD%C3%ACk%C3%AC	Sẹ̀mítíìkì	(3) Sémítìkì to wa ní Guṣu kún fún àwọn Arabiki Guṣu àti Ethic Semitic Ṣùgbọ́n àwọn ti tẹ́lẹ̀ kún fún Orísìíríṣí bi Hadrami Mineah Ontabanian ati Sebaean, Òhun nìkan ni a mọ̀ láti ìwọ̀ Òòrùn Guṣu Arábìkì àkọsílè rè tí wà láti Centiuri méjọ BC pẹ̀lú Arábìkì ti Guṣu Soqotri (70), Mehri (77), Jibbali (25) àti Harsusi (700) Ṣùgbọ́n ki i se gbogbo àwọn Òmòwé to gboye nínú koko isẹ kan lo fara mọ̀.
20231101.yo_2860_10	https://yo.wikipedia.org/wiki/S%E1%BA%B9%CC%80m%C3%ADt%C3%AD%C3%ACk%C3%AC	Sẹ̀mítíìkì	Ethic-Semitic kún fún àwọn ará Àríwá Eghiopic àti ẹ̀ka ọ̀rọ̀ aláwòmọ́ àti Liturgical G I’ IZ Ùqre (683) àti Tigrinya (6, 060) àti Ethiopia tí ó wa ní ẹ̀ka Guṣu to wa láàrin ita tì kò sí ní pínpín.
20231101.yo_2860_11	https://yo.wikipedia.org/wiki/S%E1%BA%B9%CC%80m%C3%ADt%C3%AD%C3%ACk%C3%AC	Sẹ̀mítíìkì	Amharic (20, 000) èdè Ethopia jẹ tí gbogbo gbo ó wà lára ti tẹ́lẹ̀ gẹ́gẹ́ bi Harari (26), O jé ẹni ti ahọ́n rẹ̀ fanimọ́ra tí ó si jẹ tí ìbìlẹ̀ ṣi gbogbo ìlú Harari gbogbo àwọn ẹgbẹ́ atòdefimọ̀ gbárajọ pẹ̀lú àwọn ará Àrìwá tí Gurage l’orisiirisi gẹ́gẹ́ bí Soddo (104) yàtọ̀ si tí àringbùngbùn tí ìwọ̀ Òòrùn pẹ̀lú Chaha, Masqan, e.t.c. tí wọ́n jẹ sọ̀rọ̀sọ̀rọ̀ (1,856) Orísìírírìsí nǹkan tí Gurage fi kun ni silti (493) a ṣi ṣe àpínsowoó rẹ̀ ṣi ẹgbé èyí ti o wa láàrín. Ó ṣe pàtàkì kí á ka “Gurage” ká á ṣi fi hàn gẹ́gẹ́ bi èdè kan.
20231101.yo_2861_0	https://yo.wikipedia.org/wiki/Kusitiiki	Kusitiiki	Kí á to lè ri Chustic gẹ́gẹ́ bí ìdílé kan ó ní ṣe pé kí á pápọ̀ pẹ̀lú ẹgbẹ́ ìsọ̀rí èdè yòókù, díẹ̀ nínú wọn dá hàn yàtọ̀ láàrín ara wọn; Àwọn kan ṣe àfihàn tí ó dádúró tí ó ṣi yàtò láàrín ẹ̀ka egbẹ́. Ó ṣì ṣúnmọ́ atodefimọ èdè. Díẹ̀ laarin àwọn àgbà ẹgbẹ́ odẹ ni Kenya lo ń ṣọ Yaaku. Àwọn ẹgbẹ́ mééfèfà jo ni nǹkan kan to jọ jẹ àjọni lórí ẹ̀kọ́ nípa ayé to dúró lórí aṣàmì tí ó wa ní ìsàlẹ̀, ìlà Òòrùn Cushitic to wà lórí òkè ati èyí to wa ní ìlà Òòrùn to wa nílẹ̀, Dullay àti Yaakuni nǹkan tí wọn fi se àárin dipo kí a ka lábẹ́ ìlà Òòrùn ẹwọ́n Cushitic.
20231101.yo_2861_1	https://yo.wikipedia.org/wiki/Kusitiiki	Kusitiiki	(1) Cushitic to wa ní Àríwá kún fún èdè eyọkan, Badawi/Beja (1,148), tí á ń ṣọ ní agbègbè to farapẹ́ ìpín ti Sudan, Egypt àti Eriterea.
20231101.yo_2861_2	https://yo.wikipedia.org/wiki/Kusitiiki	Kusitiiki	(2) Cushitic to wa ní àringbùngbùn jẹ mọ èdè Àgaw, ó jẹ ẹgbẹ́ ti a ṣe atúnmọ̀ rẹ̀ lórísìírìsí ni Àríwá ìlà Òòrùn Ethiopia àti Kwara lápapọ̀ 1,000), Xamtunga (80), Awngi (490), àti díẹ̀ lórìṣìírìsí tó rún
20231101.yo_2861_3	https://yo.wikipedia.org/wiki/Kusitiiki	Kusitiiki	(3) Ai ba ìgbà mu fún Burji, Cushitic tó wà ní ìlà òòrùn tún mún ìpàdé ìṣùpọ̀ àhánnupè. Àwọn sọ̀rọ̀sọ̀sọ̀ ń gbé ní orí òkè tí wọn ń ṣọ Burji wa ní Àríwá Kenya àwọn ẹgbẹ́ náà ní Burji (87) Sidamo (1,500) àti Kambata Halìyya ẹgbẹ̀rún kan.
20231101.yo_2861_4	https://yo.wikipedia.org/wiki/Kusitiiki	Kusitiiki	(ii) Àwọn ẹ̀ka ẹgbẹ́ Oromoid kún fún Orísìírìsí Ojúlówó Oromo (13, 960) tí wọ́n tí sọ̀rọ̀ lati Odò Tana ní kenya si ìpààlà sudan àti Tigrai kòkàárí tí Ethiopia àti konsoid, èdè abínibí lo sọ wọn pọ̣̀ ni Gusu ìwọ̀ Òòrùn. Ṣùgbọ́n eyi ti wọn ń ṣọ ni Kanso (200)
20231101.yo_2861_5	https://yo.wikipedia.org/wiki/Kusitiiki	Kusitiiki	(iii) Àwọn ọmọ Tana wọn jẹ mo ìlà Òòrùn àti ìwọ̀ Òòrùn ti ìpààlà wa láàrìn wọn. Àwọn ará tẹ́lẹ̀ kún fún Àríwá ni Kenyan Rendille (32) Boni(5) Lapapọ iye ti àwọn Somali jẹ (8,335) Sọ̀rọ̀sọ̀rọ̀ ní Somalia, Djiboute, Ila Òòrùn Ethiopia, ati Aríwá ìlà Òòrùn Kẹnya. Ti ìwọ̀ Òòrùn pín tó ṣí ní Daasenech (30) Arbore (1,000-500) àti bóyá èdè Elmọlo.
20231101.yo_2861_6	https://yo.wikipedia.org/wiki/Kusitiiki	Kusitiiki	Èkọ́ nípa ìmọ̀ ayé tí ó da wà ní Bayso (500) òhun ní wọ́n ń ṣọ ní agbègbè Abàjà adágún nínú Ethopian Rift Valley tí ó pin ẹya kan pẹlu ìlà Òòrùn atí ìwọ̀ Òòrùn.
20231101.yo_2861_7	https://yo.wikipedia.org/wiki/Kusitiiki	Kusitiiki	(4) Dually dúró fún gẹ́gẹ́ bi okùn ìmọ̀ ẹ̀dá èdè ní àgbègbè Wayto Valley ṣí ìwọ̀ òòrùn ti Konsout (of 4(n) soke) èyí to yàtọ̀ l’orisiirisi ni Gusu Tsmay (7) pípàdé ẹgbẹ́ onihun ìsùpọ̀ lójúpọ̀ parapọ̀ ní Ethnologue gẹ́gẹ́ bi Gwwada (65-76).
20231101.yo_2861_8	https://yo.wikipedia.org/wiki/Kusitiiki	Kusitiiki	(5) Èdè Cushitic ni Ọ̀pọ̀lọ̀pọ̀ ń sọ ni Tanzania, níbi ti wọn ti dúró fún iraqw gẹ́gẹ́ bí ìsùpọ̀ fún apẹẹrẹ (365), Gorowa (30) Burunge (31) Mbugu/Mana (32) ní wọn ṣábà maa ń lò gẹ́gẹ́ bi ojúlówó àpẹ̀ẹrẹ èdè àmúlùmálà àti alaisi Asax àti fún kw’adza ọmọ ẹgbẹ ti i ki i ṣe ọmọ ìlú Tan zania tó jẹ dahalo (3,000) ó sọ̀rọ̀ ní ìletò to ṣúnmọ́ ẹnu ìlú odò Tana ní Kenya.
20231101.yo_2874_0	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Àkójọpọ̀ èdè tí a mọ̀ sí Niger-Congo dín mẹ́rin ni òjì-lé-légbéje. Grimes (1996) ríi gẹ́gẹ́ bíi èyí tí ó tóbi jùlọ ní àgbáyé àti wí pé àwọn èèyàn tí ó ń sọ ọ̀kan tàbí èkejì nínú. àwọn èdè yìí fọ́n ká orílẹ̀ ayé ju àwọn ìyókù akẹgbẹ wọn lọ.
20231101.yo_2874_1	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Ní orílè èdè Afíríkà, àwọn èdè tí ó ní èèyàn tí ó pọ̀ jùlọ ni wọ́n jẹ́ èyí tí a lè rí ní abẹ́ àkójọpọ̀ èdè Niger-Congo. Bí àpẹẹrẹ, èdè tí ó tóbi jùlọ ni Senegal, Wolof jẹ́ ọ̀kan lára àwọn èdè Niger-Congo; Fulfude tí ó tàn káàkirí ìwọ̀ oòrùn àti àárín gbùngùn Afíríkà, ọkan níbẹ̀ ni. Bẹ́ẹ̀ náà ni èdè Manding tí ó gbajú gbajà ọ̀pọ̀lọpọ̀ orílẹ̀ èdè ní ìwọ̀ oòrùn Áfíríkà bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé onikaluku ni ó ní orúkọ tí ó ń pe èdè yìí, oun náà sì ni a mọ̀ ṣí Bambara tí ó jẹ́ èdè orílè èdè àti ìjọba Mali àti Dyala, èdè Okòwò gbalé-gboko. A kò gbọdọ̀ gbàgbé Akan ní orílẹ̀ èdè Ghana. Yorùbá àti Igbo náà kò gbẹ́yìn níbẹ̀, èdè pàtàkì ni méjèèjì yìí ní orílẹ̀ èdè Nàìjiria. Ní àárín gbùngbùn Áfíríkà, èdè Sango ni wọ́n ń sọ. Àwọn èdè Bantu bíi Ganda, Gikuyu, Kongo, Lingala, Luba-Kasari, Luyia, Mbundu (Luanda), Northern Sotho, Sukuma, Swahili, Tsonga, Tswana, Umbundu, Xhosa ati Zulu.
20231101.yo_2874_2	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Ó tó èèyàn bíi Mílíọ̀nù lọ́nà ọtà-lé-lọ́ọ̀dúnrún sí Mílíònù irínwó tàbí jù bẹ́ẹ̀ lọ tí wọ́n ń sọ èdè Niger Congo ní Áfíríkà, gẹ́gẹ́ bí Grimes (1996) ṣe sọ.
20231101.yo_2874_3	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Ọkan gbòógì lára àwọn èdè tí a rí lára ìpín èdè Niger-Congo ni àkójọpọ̀ èdè Bantu jẹ́. Àwọn èdè yìí gbalẹ tààrà ní ilẹ̀ Áfíríkà, wọ́n sì jọra gidi. Ní abẹ́ gírámà rẹ, a ríi wí pé àwọn ọ̀rọ̀ orúkọ inú àwọn èdè yìí jọra gan-an, èyí ni ó sì mú àwọn onímọ̀ tí ó jẹ́ aláwọ̀ funfun fi ara balẹ̀ ṣe iṣẹ́ ìwádìí ní orí àwọn èdè wọ̀nyí. Koelle àti Bleek sọ wí pé ọ̀pọ̀lọpọ̀ ẹ̀yà èdè tí àwọn ènìyàn ìwọ̀ oòrùn Áfíríkà ń sọ ni ó ní ọ̀rọ̀ orúkọ tí a sẹ̀dá nípa àfòmọ́ ìbẹ̀rẹ̀. Nínú ìwádìí tirẹ̀, Meinhof sa awọn èdè kan jọ tí wọ́n fi ara pẹ́ ara wọn láti ara ọ̀rọ̀ orúkọ wọn ṣùgbọ́n tí gírámà wọn yàtọ̀ díẹ̀. Èyí ni òún pè ní ‘Semi-Bantu’.
20231101.yo_2874_4	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Westerman ṣe iṣẹ́ tí ó jọ mọ́ ti Meinhof díẹ̀. Ní tirẹ̀, ó se ìpìnyà láàrin àwọn èdè tí ó farahàn ní ìlà-oòrùn àti ìwọ̀-oòrùn ilẹ̀ Sudan. Ó ṣe àkíyèsi àwọn èdè kan tí a rí ní apá ìwọ̀ oòrùn ilẹ̀ Sudan; àwọn náà ni ó pín sí ìsọ̀rí mẹ́fà: Kwa, Benue-Cross, Togo, Gur, Mandingo, àti ti ìwọ̀ oòrùn Àtìláńtíìkì.
20231101.yo_2874_5	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Greenberg yapa díẹ̀ nínú èrò ti rẹ̀. Ó ṣe àtúnpín àwọn èdè wọ̀nyí láàrín ọdún 1949 sí 1954. Ní tirẹ̀, ó pín Bàntú àti ìwọ̀ oòrùn Sudan sí ọ̀nà kan ṣoṣo tí ó pè ní Niger-Congo, ó sì ṣe àdáyanrí ìlà oòrùn Sudan sí ìsọ̀rí mìíràn ọ̀tọ̀, ó pè é ni Nilo-Saharan. Iṣẹ́ rẹ̀ sì fi ara pẹ́ ti Westerman tààrà ní abẹ́ ìsọ̀rí yìí. Àwọn kókó inú iṣẹ́ Greenberg ni ìwọ̀nyí:
20231101.yo_2874_6	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Greenberg fura sí ipe èdè àwọn èdè wọ̀nyí, ó sì tọ́ka síi wí pé /ףּ/. Kordofanian ati /m/ Niger-Congo jọ ara wọn. Èyí sì máa ń jẹyọ dáadáa nínú àwọn àfòmọ́ ìbẹ̀rẹ̀ àti àwọn ọ̀rọ̀ Kòsemánìí kan nínú àwọn èdè yìí.
20231101.yo_2874_7	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Lẹ́yìn Greenberg ni Mukarovsky ṣe àtúpalẹ̀ àti àtúnpín àwọn èdè yìí, Ó yọ Kordofanian, Mande, Wolof-Serer-Fulfulde, Ijoid àti Adamawa kúrò níbẹ̀; àwọn ìyókù ni ó sì pè ní ‘Western Nigritic’. Ayé sí tẹ́wọ́ gba iṣẹ́ yìí gan-an ni láàrín àwọn olùwádìí ìjìnlẹ̀.
20231101.yo_2874_8	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Àtúnṣe gbòógì wáyé láti ọwọ Bennett àti Sterk (1977), Wọ́n fi ojú lámèyítọ́ wo àwọn ọ̀rọ̣̀ orúkọ tí ó fara jọ ara wọn nínú àwọn èdè wọ̀nyí. Ìgbàgbọ́ wọn ni wí pé Kordofanian àti Mande ti yà kúrò lara wọn. Lẹ́yìn èyí ni ìwọ̀ oòrùn Àtìláńtíìkì yà kúrò lára ìsọ̀rí èdè yìí tí a sì fún àwọn tí ó kù ní orúkọ ààrín gbùngbùn Niger-Congo. Ara àwọn wọ̀nyí ni Ila-oòrùn Adamawa, Gur, Kru àti Ijọ wà. Ọ̀kan gbòógì iṣẹ́ lórí ìwádìí yìí ni The Niger-Cong Languages (Bender – Samuel 1989) jẹ́.
20231101.yo_2874_9	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Àgbékalẹ̀ ìsọ̀rí èdè Niger-Congo gẹ́gẹ́ bí a ti mọ lónìí ni a ṣe àtẹ rẹ̀ sí ìṣàlẹ̀ yìí (Boyd 1989) nípa lílò àlàyé fún ọ̀kọ̀ọ̀kan wọn.
20231101.yo_2874_10	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Nínú atẹ yìí a rí, ‘Proto-Niger-Congo’ nínú èyí tó jẹ́ wí pé ‘Kordofanian’ ni ìsọ̀rí àkọ́kọ́ tí ó kọ́kọ́ yapa. Mande àti iwọ oòrùn Atlantic ni ìsọ̀rí kejì tí ó tún yapa bẹ́ẹ̀, èyí tí wọ́n fi hàn wá lábẹ́ ‘Proto-Mande-Atlantic-Congo’.
20231101.yo_2874_11	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Àwọn èyí tí ó tún dàbí rẹ̀ ni àwọn tí wọ́n pín sí abẹ́ ìsọ̀rí ààrín gbùngbùn Niger-Congo. Láti ara ‘Proto-Ijo-Congo’ ni ‘Ijoid’ ti yapa, lábẹ́ rẹ̀ ni a tí rí Ijọ ati Defaka.
20231101.yo_2874_12	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Lábẹ́ ‘Proto-Dogon-Congo’, a rí ‘Proto-Volta-Congo’ tí ó pín sí ìwọ̀ oòrùn Vota-Congo àti ìlà oòrùn Volta Congo (Proto-Benue-Kwa).
20231101.yo_2874_13	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Ní a pá ìwọ̀ oòrùn Volta-Congo ni a ti wá rí Kru, Pre, Senufo; ààrin gbùngbùn Gur àti Adawawa (Bikirin, Day, Kam ati Ubangi). A lè pè é ní Gur-Adamawa.
20231101.yo_2874_14	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Ní apá ìlà oòrùn, ni a ti rí ààrín gbùngbùn orílè èdè Nìjíríà tí òhun náà tún yapa, a sì rí Bantoid Cross lábẹ́ Ìlà oòrùn yìí.
20231101.yo_2874_15	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Ní agbègbè orí òkè Nuba ní orílẹ̣̀ èdè Sudan ni àwọn ènìyàn tí ó n sọ èdè yìí wọ́pọ̀ sí jùlọ bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé Ogun àti ọ̀tẹ̀ ti fọ́n ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ènìyàn yìí ká.
20231101.yo_2874_16	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Nínú àtẹ yìí a rí ‘Proto-Kordofanian’ tí ó pín sí ìsọ̀rí mẹ́rin ọ̀tọ̀ọ̀tọ̀: Heiban, Tahodi, Rashad, Katla.
20231101.yo_2874_17	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Heiban pín sí Ìlà Oòrùn (Ko, Warnang); ààrín gbùngbùn (Koalib, Logol, Laru, Ebang, Utoro); lààrín ‘Central àti west’ a rí shirumba; Ní ìwọ̀ oòrùn (Tiro àti Moro).
20231101.yo_2874_18	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Ìwọ̀ oòrùn Áfíríkà ni àwọn ènìyàn tí ó ń sọ èdè yìí Sodo sí jùlọ. Àwọn ìhú tí a sì ti rí àwọn tí èdè wọn pẹ̀ka láti ara orí èdè yìí ni Mali, Cote d’Ivoire, Sierra Leone, Liberia, Burkina Faso, Senegal, Gambia, Guinea Bissan, Mauretania, Banin, Ghana, Togo ati Nigeria (Dwyer 1989; Kastenholz 1991/2).
20231101.yo_2874_19	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Nínú àtẹ yìíu a rí ‘Proto-Mande’ tí ó pín sí ìwọ̀ oòrùn àti ìlà oòrùn ní ìbẹ̀rẹ̀ pẹ̀pẹ̀. A wá rí ìwọ̀ oòrùn fúnrarẹ̀ tí ó tún wá pín sí ààrín gbùngbùn tàbí Gúúsù-ìwọ̀ oòrùn àti Àríwá ìwọ̀ oòrùn.
20231101.yo_2874_20	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Láti ara ààrín gbùngbùn tàbí Gúúsù-ìwọ̀ oòrùn ni a ti rí: Mandaing ati Koranko, Vai àti Kono, Jogo (Ligbi, Nnmu, Atumfuor, Wela) àti Jeri, Sooso àti Yalunka, Kpelle, Loomu, Bandi, Mande ati Loko.
20231101.yo_2874_21	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Láti ara àríwá-ìwọ̀ oòrùn ni a ti rí Sorogama àti Tieyaxo, Tiema Cewe, hainyaxo, Soninke (Azer), Bobo (Sya), Dzuun (Samogo-Guan) àti Sembia, Jo (Samogo-Don).
20231101.yo_2874_22	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Ní ìlà Oòrùn a rí : Mano, Dan (Yakuba, Gio) àti Tura (Wen), Guro (Kweni) àti Yanre, Mwa àti Wan (Nwa), Gban àti Beng (Gan). Bákan náà, ni a rí: Bisa, Sane (Samogo-Tongan, Maya) àti San(South Samo, Maka), Busa (Bisa, Boko), Shanga àti Tyenga.
20231101.yo_2874_23	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Gẹ́gẹ́ bí orúkọ rẹ̀ ti fi ara hàn ìwọ̀ oòrùn Áfíríkà, ní ẹ̀bá òkun Àtìláńtíìkì ni èdè yìí sodo sí jùlo. Ó fọ́nká láti ẹnu odò Senegal títí dé orílẹ̀ èdè Liberia. Díẹ̀ lára àwọn èdè tí ó pẹ̀ka sí abẹ́ orí èdè yìí ni a ti rí: Fulfulde, Wolof, Diola, Serer àti Remne. Sapir (1971) ni ó ṣe àgbékalẹ̀ àtẹ ìsàlẹ̀ yìí:
20231101.yo_2874_24	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Ní àríwá ni a ti rí Fulfulde àti Wolof, Serer, Cangin, Diola ati Pupel, Balanta, Bassari/Bedik ati Konyagi, Biafada/Pajade, Kobiana/Kasanga àti Banyin, Nalu, Bijago(Proto-Atlantic), Sua, Temne, Sherbro àti Gola, Limba.
20231101.yo_2874_25	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Apá gúúsù ilẹ̀ Nigeria ni a ti rí àwọn tí wọ́n ń sọ èdè yìí. Èdè náà ni a mọ̀ sí Defaka àti Ijọ. Jenewari àti Williamson (1989) ni wọ́n ṣe àgbékalẹ̀ àtẹ isálẹ̀ yìí
20231101.yo_2874_26	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Kru, Gur àti Adamawa-Ubangi ni àwọn ẹ̀ka èdè tí a lè rí ní abẹ́ ìsọ̀rí ‘ARIWA VOLTA-CONGO’ bí ó tilẹ̀ jẹ́ wí pé àwọn èdè yìí ti fọ́nká orílẹ̀
20231101.yo_2874_27	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Orílẹ̀-èdè Cote d’Ivoire àti Liberia ni a ti lè rí àwọn ènìyàn tí wọ́n ń sọ èdè yìí. Ó tó ènìyàn bíi mílíọ̀nù kan sí méjì tí wọ́n ń sọ èdè yìí. Tí a bá wo àtẹ ìsàlẹ̀ yìí, a ó ṣe alábápàdé àwọn èdè bíi Kuwaa, Tiegba, Seme àti bẹ́ẹ̀ bẹ́ẹ̀ lọ lára orí èdè ‘Kru’.
20231101.yo_2874_28	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Èdè yìí gbajú gbajà dáadáa àti wí pé ọ̀pọ̀ ènìyàn ni ó ń sọ èdè yìí ní orílẹ̀ ayé. A lè rí àwọn ènìyàn tí wọ́n ń sọ èdè náà ní orílẹ̀ èdè bíi Cote d’Ivoire Ghana, Togo, Benin, Burkina Faso àti Nigeria. Ó tó èèyàn bíi mílíọ̀nù márùn-ún ati àbàbọ̀ tí wọ́n ń sọ èdè yìí gẹ́gẹ́ bí Manessy 91978) ti ṣe ìwádìí rẹ̀.
20231101.yo_2874_29	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Nínú àtẹ yìí a rí ‘Proto Gur’. Ní ìbẹ̀rẹ̀ pẹ̀pẹ̀ ó pín sí:- Ààrin gbùngbùn Proto; Kulango àti Loron (Proto-Gur); Viemo, Tyefo, Wara-Natioro, Baatonum, Win (Toussian).
20231101.yo_2874_30	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Lábẹ́ àríwá, a rí : Kurumfe, Bwamu Buli-Konni, Ìlà-oòrùn Oti-Volta, Iwọ̀-oòrùn Oti Volta, Gurma, Yom-Nawdm.
20231101.yo_2874_31	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Lábẹ́ gúúsù, a rí: Lobi àti Dyan, Kirma àti Tyurama, Ìwọ̀-oòrùn Gurunsi, ààrin gbùngbùn Guruusì àti Ìlà-oòrùn Guruusi, Dogose àti Gan.
20231101.yo_2874_32	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Èdè tí ó gbòòrò ni èdè Adamawa-Ubangi. Ipẹ̀ka rẹ̀ bẹ̀rẹ̀ láti apá Gúsù-Ìwọ̀ oòrùn Nàìjíríà títí dé Àríwá-Ìwọ̀ oòrùn Sudan. Àpapọ̀ iye àwọn tí ó ń sọ èdè Adamawa tó mílíọ̀nù kan àti ààbọ̀-Crozier àti Blench (1992); Grimes (1996). Mílíọ̀nù méjì lé lẹ́gbẹ̀rún lọ́nà ọ̀ọ́dúnrún ni Barreteau àti monino (1978) tọ́ka sí gẹ́gẹ́ bí àwọn tó ń sọ èdè Ubangi. Èyí túmọ̀ sí pé àpapọ̀ àwọn tí ó ń sọ èdè Adamawa-Ubangi ní ìbẹ̀rẹ̀ pẹ̀pẹ̀ jẹ́ mílíọ̀nù mẹ́rindín ní ẹgbàá lọ́nà ọgọ́rùn-ún láì ka àwọ̣n tí ó ń sọ èdè Sango mọ́ ọ.
20231101.yo_2874_33	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Adamawa - eléyìí tún pín sí àwọn àwọn ìsọ̀rí mìíràn bíi: Leko, Duru, Mumuye/Yendang ati Nimbari; Ubum, Bua, Kim, Day; Waja, Longuda, Jen, Bikwin, Yungur. Bákan náà ni a rí: Ba (Kwa), Kam, Fali.
20231101.yo_2874_34	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Bennett ati Sterk (1977) pe ‘South Volta-Congo ni ààrin gbùngbùn àríwí Niger-Congo. Atọ́tọ́nu wáyé nípa yíyapa tí ó wá yé láàrin Kwa àti Benue Congo nítorí pé wọ́n sún mọ́ ara wọn pékípẹ́kí-Greenberg (1963). Pàápàá jùlọ yíyapa láàrin èdè kwa, Gbe àti Benue –Congo: Bennett àti Sterk (1977) àti síse àtúnṣe.
20231101.yo_2874_35	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Kranse (1895) ni ó ṣe ìfihàn orúkọ ‘Kwa’ fún ayé. Bíi mílíọ̀nù lọ́nà ogún ni Grimes (1996) fi yé wa wí pé ó ń sọ èdè náà. Greenbery (1963a) pín-in sí ìsọ̀rí mẹ́jọ, ó sì so àwọn èdè ààrin gbùngbùn Togo pọ mọ ìsọ̀rí tirẹ̀. Stewart 1994 ni o ṣe àgbékalẹ̀ àtẹ ìsàlẹ̀ yìí.
20231101.yo_2874_36	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Nínú àtẹ yìí a rí ‘Proto-Kwa’ tí ó pín sí ìsọ̀rí mẹ́fà ni ìbẹ̀rẹ̀ pẹ̀pẹ̀. Àwọn ìsọ̀rí náà nìwọ̀n yìí:
20231101.yo_2874_37	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ìsọ̀rí wọ̀nyí ni o tún jẹ́ àtúnpín sí ìsọ̀rí mìíran bí àpẹẹrẹ :- Potou-Tano, Na-Togo, Ka-Togo, Gbe.
20231101.yo_2874_38	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	(e) Guan – O tun pín si Gúúsù níbi ti a ti rí Efutu –Awutu ati Larten-Cherepong-Anum. Bákan náà ni Àríwá Guang.
20231101.yo_2874_39	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Na-Togo:- Ó pín sí Lelémi – Lefana, Akapatu-Lolobi, Likpe, Santrokofi; Logba (Na Togo); Basila, Adele.
20231101.yo_2874_40	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Ka-Togo ;- Ìsọ̀rí eléyìí pín sí Avatime, Nyangbo-Tafi; Kposo, Ahlo, Bowiri (Ka-Togo); Kebu, Animere.
20231101.yo_2874_41	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Ẹ̀ka méjì ọ̀tọ̀ọ̀tọ̀ ni èdè yìí ni: Ìwọ̀-oòrùn àti Ìlà oòrùn Benue-Congo. Àwọn orílẹ̀ èdè púpọ̀ ni ó ní àwọn èèyàn tí wọ́n ń sọ èdè yìí, ó sì sodo sí apá gúúsù ilẹ̀ Nigeria dáadáa. Bẹ́ẹ̀ náà ni ìlú bíi Cameroon, Congo, CAR, DRC, Tonzania, Uganda, Kenya, Mozambique, Angola, Rwanda, Burundi, Namibia, Zambia, Malawi, Zimbabwe, Gabon, Lesotho, Samalia àti àwọn èdè yìí kalẹ̀.
20231101.yo_2874_42	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Gẹ́gẹ́ bí Grimes (1996) ṣe wádìí rẹ̀, èdè Yorùbá àti Igbo ni ó tóbi jùlọ nínú ẹ̀ka èdè tí a pè ní Benue-Congo, ìsọ̀rí ìwọ̀ oòrùn Benue-Congo ni ó sì pín àwọn èdè wọ̀nyí sí.
20231101.yo_2874_43	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Ìwọ̀ oòrùn Benue Congo:- Ó pín sí YEAI (Yoruboid, Edoid, Akokoid, Igboid); Akpes; Ayere-Ahan; NOI (Nupoid, Ọkọ, Idomoid).
20231101.yo_2874_44	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	(a) Àárín gbùngbùn orílẹ̀-èdè Nàìjíráà:- Ó pín sí: Kainji, Àríwá-Ìwọ̀ Plateane, Beromic, Àárín gbùngbùn Plateane, Ìlà-oòrùn Gúúsù Plateane, Tarok, Jukunoid.
20231101.yo_2874_45	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	(d) Bantoid-Cross:- Lábẹ́ èyí ni Bantoid ti yapa. Nígbà tí a sì rí Cross River ní abẹ́ Bantoid-Cross. Láti ara Cross River ni Bandi ti wá yapa. Nígbà tí a wá rí Delta-Cross lábẹ́ Cross River.
20231101.yo_2874_46	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Ní ìparí, ó fihàn gbangba wí pé èdè Niger-Congo tóbi tààrà àti wí pé orílẹ̀ èdè Áfíríkà ni ó pẹ̀ka sí ọ̀pọ̀ nínú àwọn èdè yìí ni ó gbalẹ̀ lọ́pọ̀lọpọ̀ ṣùgbọ́n a rí lára wọn tí ìgbà ti fẹ́rẹ̀ tan lórí wọn. Àwọn wọ̀nyí ni èdè mìíràn ti fẹ́ máa gba saa mọ lọwọ Àwọn ìdí bíi, òṣèlú, ogun, òlàjú àti bẹ́ẹ̀ bẹ́ẹ̀ lọ ni ó sì ṣe okùnfà èyí. Ní pàtàkì jùlọ, gbogbo èdè yìí náà kọ́ ni àwọn Lámèyítọ́ èdè fi ohùn ṣe ọ̀kan lé lórí lábẹ́ ìsòrí tí wọ́n wa ṣùgbọ́n ọ̀pọ̀lọpọ̀ ni ‘ẹbí’ rẹ fi ojú hàn gbangba.
20231101.yo_2874_47	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20Niger-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Niger-Kóngò	Ní ìparí, ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ọ̀mọ̀wé ni wọ́n ti ṣe iṣẹ́ ìwádìí lórí rẹ̀ ṣùgbọ́n ààyè sì tún sí sílẹ̀ fún àwọn ìpẹ́ẹ̀rẹ̀ túlẹ̀ láti ṣe iṣẹ́ ìwádìí àti lámèyítọ́ lórí ẹ̀kà èdè Niger-Congo.
20231101.yo_2875_0	https://yo.wikipedia.org/wiki/Kodofanianu	Kodofanianu	Ní agbègbè orí òkè Nuba ní orílẹ̣̀ èdè Sudan ni àwọn ènìyàn tí ó n sọ èdè yìí wọ́pọ̀ sí jùlọ bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé Ogun àti ọ̀tẹ̀ ti fọ́n ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ènìyàn yìí ká.
20231101.yo_2875_1	https://yo.wikipedia.org/wiki/Kodofanianu	Kodofanianu	Nínú àtẹ yìí a rí ‘Proto-Kordofanian’ tí ó pín sí ìsọ̀rí mẹ́rin ọ̀tọ̀ọ̀tọ̀: Heiban, Tahodi, Rashad, Katla.
20231101.yo_2875_2	https://yo.wikipedia.org/wiki/Kodofanianu	Kodofanianu	Heiban pín sí Ìlà Oòrùn (Ko, Warnang); ààrín gbùngbùn (Koalib, Logol, Laru, Ebang, Utoro); lààrín ‘Central àti west’ a rí shirumba; Ní ìwọ̀ oòrùn (Tiro àti Moro).
20231101.yo_2876_0	https://yo.wikipedia.org/wiki/Mande	Mande	Ìwọ̀ oòrùn Áfíríkà ni àwọn ènìyàn tí ó ń sọ èdè yìí Sodo sí jùlọ. Àwọn ìhú tí a sì ti rí àwọn tí èdè wọn pẹ̀ka láti ara orí èdè yìí ni Mali, Cote d’Ivoire, Sierra Leone, Liberia, Burkina Faso, Senegal, Gambia, Guinea Bissau, Mauritania, Banin, Ghana, Togo ati Nigeria (Dwyer 1989; Kastenholz 1991/2).
20231101.yo_2876_1	https://yo.wikipedia.org/wiki/Mande	Mande	Nínú àtẹ yìíu a rí ‘Proto-Mande’ tí ó pín sí ìwọ̀ oòrùn àti ìlà oòrùn ní ìbẹ̀rẹ̀ pẹ̀pẹ̀. A wá rí ìwọ̀ oòrùn fúnrarẹ̀ tí ó tún wá pín sí ààrín gbùngbùn tàbí Gúúsù-ìwọ̀ oòrùn àti Àríwá ìwọ̀ oòrùn.
20231101.yo_2876_2	https://yo.wikipedia.org/wiki/Mande	Mande	Láti ara ààrín gbùngbùn tàbí Gúúsù-ìwọ̀ oòrùn ni a ti rí: Mandaing ati Koranko, Vai àti Kono, Jogo (Ligbi, Nnmu, Atumfuor, Wela) àti Jeri, Sooso àti Yalunka, Kpelle, Loomu, Bandi, Mande ati Loko.
20231101.yo_2876_3	https://yo.wikipedia.org/wiki/Mande	Mande	Láti ara àríwá-ìwọ̀ oòrùn ni a ti rí Sorogama àti Tieyaxo, Tiema Cewe, hainyaxo, Soninke (Azer), Bobo (Sya), Dzuun (Samogo-Guan) àti Sembia, Jo (Samogo-Don).
20231101.yo_2876_4	https://yo.wikipedia.org/wiki/Mande	Mande	Ní ìlà Oòrùn a rí : Mano, Dan (Yakuba, Gio) àti Tura (Wen), Guro (Kweni) àti Yanre, Mwa àti Wan (Nwa), Gban àti Beng (Gan). Bákan náà, ni a rí: Bisa, Sane (Samogo-Tongan, Maya) àti San (South Samo, Maka), Busa (Bisa, Boko), Shanga àti Tyenga
20231101.yo_2877_0	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80t%C3%ACl%C3%A1%C5%84t%C3%AD%C3%ACk%C3%AC	Àtìláńtíìkì	Gẹ́gẹ́ bí orúkọ rẹ̀ ti fi ara hàn ìwọ̀ oòrùn Áfíríkà, ní ẹ̀bá òkun Àtìláńtíìkì ni èdè yìí sodo sí jùlo. Ó fọ́nká láti ẹnu odò Senegal títí dé orílẹ̀ èdè Liberia. Díẹ̀ lára àwọn èdè tí ó pẹ̀ka sí abẹ́ orí èdè yìí ni a ti rí: Fulfulde, Wolof, Diola, Serer àti Remne. Sapir (1971) ni ó ṣe àgbékalẹ̀ àtẹ ìsàlẹ̀ yìí:
20231101.yo_2877_1	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80t%C3%ACl%C3%A1%C5%84t%C3%AD%C3%ACk%C3%AC	Àtìláńtíìkì	Ní àríwá ni a ti rí Fulfulde àti Wolof, Serer, Cangin, Diola ati Pupel, Balanta, Bassari/Bedik ati Konyagi, Biafada/Pajade, Kobiana/Kasanga àti Banyin, Nalu, Bijago(Proto-Atlantic), Sua, Temne, Sherbro àti Gola, Limba
20231101.yo_2878_0	https://yo.wikipedia.org/wiki/Ij%E1%BB%8Didi	Ijọidi	Apá gúúsù ilẹ̀ Nigeria ni a ti rí àwọn tí wọ́n ń sọ èdè yìí. Èdè náà ni a mọ̀ sí Defaka àti Ijọ. Jenewari àti Williamson (1989) ni wọ́n ṣe àgbékalẹ̀ àtẹ isálẹ̀ yìí
20231101.yo_2879_0	https://yo.wikipedia.org/wiki/Dogon	Dogon	Àwọn ènìyàn bíi ìdajì mílíọ̀nù tí a bá pàdé ní ilẹ̀ Mali àti Burkina Faso ni wọ́n n sọ èdè yìí. Bendor-Samuel àti àwọn ìyókù (1989) ni ó gbé àtẹ yìí kalẹ̀.
20231101.yo_2879_1	https://yo.wikipedia.org/wiki/Dogon	Dogon	Iye àwọn tí ó ń sọ èdè yìí jẹ 100,000. (Ọ̀kẹ́márùn-ún) Orílẹ̀ èdè tí wọn tí ń sọ èdè yìí ni Mali, ati Burkina Faso
20231101.yo_2881_0	https://yo.wikipedia.org/wiki/Krumen	Krumen	Orílẹ̀-èdè Cote d’Ivoire àti Liberia ni a ti lè rí àwọn ènìyàn tí wọ́n ń sọ èdè yìí. Ó tó ènìyàn bíi mílíọ̀nù kan sí méjì tí wọ́n ń sọ èdè yìí. Tí a bá wo àtẹ ìsàlẹ̀ yìí, a ó ṣe alábápàdé àwọn èdè bíi Kuwaa, Tiegba, Seme àti bẹ́ẹ̀ bẹ́ẹ̀ lọ lára orí èdè ‘Kru’.
20231101.yo_2883_0	https://yo.wikipedia.org/wiki/Ad%C3%A1m%C3%A1w%C3%A1-Ubangi%20I	Adámáwá-Ubangi I	Èdè tí ó gbòòrò ni èdè Adamawa-Ubangi. Ipẹ̀ka rẹ̀ bẹ̀rẹ̀ láti apá Gúsù-Ìwọ̀ oòrùn Nàìjíríà títí dé Àríwá-Ìwọ̀ oòrùn Sudan. Àpapọ̀ iye àwọn tí ó ń sọ èdè Adamawa tó mílíọ̀nù kan àti ààbọ̀-Crozier àti Blench (1992); Grimes (1996). Mílíọ̀nù méjì lé lẹ́gbẹ̀rún lọ́nà ọ̀ọ́dúnrún ni Barreteau àti monino (1978) tọ́ka sí gẹ́gẹ́ bí àwọn tó ń sọ èdè Ubangi. Èyí túmọ̀ sí pé àpapọ̀ àwọn tí ó ń sọ èdè Adamawa-Ubangi ní ìbẹ̀rẹ̀ pẹ̀pẹ̀ jẹ́ mílíọ̀nù mẹ́rindín ní ẹgbàá lọ́nà ọgọ́rùn-ún láì ka àwọ̣n tí ó ń sọ èdè Sango mọ́ ọ.
20231101.yo_2883_1	https://yo.wikipedia.org/wiki/Ad%C3%A1m%C3%A1w%C3%A1-Ubangi%20I	Adámáwá-Ubangi I	Adamawa - eléyìí tún pín sí àwọn àwọn ìsọ̀rí mìíràn bíi: Leko, Duru, Mumuye/Yendang ati Nimbari; Ubum, Bua, Kim, Day; Waja, Longuda, Jen, Bikwin, Yungur. Bákan náà ni a rí: Ba (Kwa), Kam, Fali.
20231101.yo_2885_0	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20B%E1%BA%B9%CC%81n%C3%BA%C3%A9-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Bẹ́núé-Kóngò	Ẹ̀ka méjì ọ̀tọ̀ọ̀tọ̀ ni èdè yìí ni: Ìwọ̀-oòrùn àti Ìlà oòrùn Benue-Congo. Àwọn orílẹ̀ èdè púpọ̀ ni ó ní àwọn èèyàn tí wọ́n ń sọ èdè yìí, ó sì sodo sí apá gúúsù ilẹ̀ Nigeria dáadáa. Bẹ́ẹ̀ náà ni ìlú bíi Cameroon, Congo, CAR, DRC, Tonzania, Uganda, Kenya, Mozambique, Angola, Rwanda, Burundi, Namibia, Zambia, Malawi, Zimbabwe, Gabon, Lesotho, Samalia àti àwọn èdè yìí kalẹ̀.
20231101.yo_2885_1	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20B%E1%BA%B9%CC%81n%C3%BA%C3%A9-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Bẹ́núé-Kóngò	Gẹ́gẹ́ bí Grimes (1996) ṣe wádìí rẹ̀, èdè Yorùbá àti Igbo ni ó tóbi jùlọ nínú ẹ̀ka èdè tí a pè ní Benue-Congo, ìsọ̀rí ìwọ̀ oòrùn Benue-Congo ni ó sì pín àwọn èdè wọ̀nyí sí.
20231101.yo_2885_2	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20B%E1%BA%B9%CC%81n%C3%BA%C3%A9-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Bẹ́núé-Kóngò	Ìwọ̀ oòrùn Benue Congo:- Ó pín sí YEAI (Yoruboid, Edoid, Akokoid, Igboid); Akpes; Ayere-Ahan; NOI (Nupoid, Ọkọ, Idomoid).
20231101.yo_2885_3	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20B%E1%BA%B9%CC%81n%C3%BA%C3%A9-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Bẹ́núé-Kóngò	(a) Àárín gbùngbùn orílẹ̀-èdè Nàìjíráà:- Ó pín sí: Kainji, Àríwá-Ìwọ̀ Plateane, Beromic, Àárín gbùngbùn Plateane, Ìlà-oòrùn Gúúsù Plateane, Tarok, Jukunoid.
20231101.yo_2885_4	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20B%E1%BA%B9%CC%81n%C3%BA%C3%A9-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Bẹ́núé-Kóngò	(d) Bantoid-Cross:- Lábẹ́ èyí ni Bantoid ti yapa. Nígbà tí a sì rí Cross River ní abẹ́ Bantoid-Cross. Láti ara Cross River ni Bandi ti wá yapa. Nígbà tí a wá rí Delta-Cross lábẹ́ Cross River.
20231101.yo_2885_5	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20B%E1%BA%B9%CC%81n%C3%BA%C3%A9-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Bẹ́núé-Kóngò	Ní ìparí, ó fihàn gbangba wí pé èdè Niger-Congo tóbi tààrà àti wí pé orílẹ̀ èdè Áfíríkà ni ó pẹ̀ka sí ọ̀pọ̀ nínú àwọn èdè yìí ni ó gbalẹ̀ lọ́pọ̀lọpọ̀ ṣùgbọ́n a rí lára wọn tí ìgbà ti fẹ́rẹ̀ tan lórí wọn. Àwọn wọ̀nyí ni èdè mìíràn ti fẹ́ máa gba saa mọ lọwọ Àwọn ìdí bíi, òṣèlú, ogun, òlàjú àti bẹ́ẹ̀ bẹ́ẹ̀ lọ ni ó sì ṣe okùnfà èyí. Ní pàtàkì jùlọ, gbogbo èdè yìí náà kọ́ ni àwọn Lámèyítọ́ èdè fi ohùn ṣe ọ̀kan lé lórí lábẹ́ ìsòrí tí wọ́n wa ṣùgbọ́n ọ̀pọ̀lọpọ̀ ni ‘ẹbí’ rẹ fi ojú hàn gbangba.
20231101.yo_2885_6	https://yo.wikipedia.org/wiki/%C3%80w%E1%BB%8Dn%20%C3%A8d%C3%A8%20B%E1%BA%B9%CC%81n%C3%BA%C3%A9-K%C3%B3ng%C3%B2	Àwọn èdè Bẹ́núé-Kóngò	Ní ìparí, ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ọ̀mọ̀wé ni wọ́n ti ṣe iṣẹ́ ìwádìí lórí rẹ̀ ṣùgbọ́n ààyè sì tún sí sílẹ̀ fún àwọn ìpẹ́ẹ̀rẹ̀ túlẹ̀ láti ṣe iṣẹ́ ìwádìí àti lámèyítọ́ lórí ẹ̀kà èdè Niger-Congo.
20231101.yo_2892_0	https://yo.wikipedia.org/wiki/Mangbetu	Mangbetu	Àwọn ènìyàn yìí wà ní abala àríwá Congo, wọ́n sì tó ọ̀kẹ́ méjì ni iye. Èdè mangbetuti ni wọ́n ń sọ, wọ́n sì múlé gbe àwọn Azande, Mbuti àti Momvu. Ọ́ jọ pé orílẹ̀ èdè Sundan ni wọ́n ti sẹ̀ wá; àgbẹ̀, ọdẹ àti apẹja sì ni wọ́n. Òrìṣà Kilima tàbí Noro ni wọ́n ń bọ gẹ́gẹ́ bí ẹlẹ́dàá, wọn a sì máa bọ Ara náà.
20231101.yo_2897_0	https://yo.wikipedia.org/wiki/Lunda	Lunda	Àwọn ẹ̀yà yìí wà ní orílẹ̀ èdè Congo, Zambia àti Angola, èdè wọn sì jẹ́ ẹ̀yà ti Bantu. Wọ́n dín díẹ̀ ní ọ̀kẹ́ mẹ́sàn-án wọ́n sì múlé gbe ẹ̀yà Yaka, Suku, Chokwe abbl. A rí àgbẹ̀, apẹja àti onísòwò tààrà ni orílẹ̀ èdè yìí. Mwaat Yaav ni ọba wọn, àwọn ìjòyè náà sì wà. Baálẹ̀ kọ̀ọ̀kan náà sì sà ṣùgbọ́n ìsákọ́lẹ̀ pọn dandan. Wọ́n máa ń dífá alágbọ̀n ṣùgbọ́n wọ́n gbàgbọ́ nínú nzambi.
20231101.yo_2899_0	https://yo.wikipedia.org/wiki/Luwaluwa%20%28Lwalwa%29	Luwaluwa (Lwalwa)	Àwọn ènìyàn yìí tó bíi ọ̀kẹ́ kan ní iye, ẹ̀yà èdè Bantu sì ni wọ́n ń sọ. Àdúgbò Congo ni wọ́n wà, wọ́n sì múlé gbe Salampasu, Mbagani, Kete, Lunda, Luba àti Chokwe. Wọn a máa ṣe àgbẹ̀ àti ọdẹ wọn a sì máa ṣe iṣẹ́ ọnà. Wọ́n ní ìgbàgbọ́n nínú Olódùmarè (Mvidie Mukulu) àti ẹlẹ́dàá (Nzambi) ṣùgbọ́n wọ́n máa ń wárí fún àwọn alálẹ̀.
20231101.yo_2900_0	https://yo.wikipedia.org/wiki/Maasai	Maasai	Maasai je eya awon eniyan ni Apailaoorun Afrika. Wọ́n wà ní àdúgbò orílẹ̀ èdè Tanzania àti Kenya, wọ́n sì fẹ́ẹ̀ tó ọ̀kẹ́ mẹ́tàdínlógún ààbọ̀ ní iye. Èdè wọn ni OI Maa wọ́n sì múlé gbe Samburu, Kikuyu, Kamba, Chaga, Meru abbl. Darandaran tààrà ni wọ́n. wọn a sì máa sín ìlẹ̀kẹ̀ gan-an. Ọjọ́ orí ni wọ́n máa fi ń ṣe ìjọba ní ilẹ̀ yìí, obìnrin wọn kìí sìí pẹ́ ní ọkọ ṣùgbọ́n ọkùnrin gbọ́dọ̀ ní owó lọ́wọ́ kí ó tó fẹ́ aya. Ní àsìkò ayẹyẹ pàtàkì, màálù ni wọ́n máa ń fi rúbọ.
20231101.yo_2901_0	https://yo.wikipedia.org/wiki/Mahafali	Mahafali	Mahafali Àwọn ènìyàn yìí lé ní mílíọ̀nù kan àti ààbọ̀, wọ́n ń gbé ní apá Gúúsù ìwọ̀ oòrùn Madagascar. Àgbẹ̀ àti darandaran sì ni wọ́n; wọ́n gbajú gbajà fún fínfín àti kíkun ibojì/sàréè. Wọ́n ní ìgbàgbọ́ nínú òrìṣà àkúnlẹ̀bọ, asòdì sí ẹ̀kó kristiẹni ni ìjọba wọn tẹ́lẹ̀, wọn kò ní àǹfààní láti gbọ́ nípa orúkọ Jesu. Nísisìyí ẹ̀sìn òmìnira ti wà ṣùgbọ́n ojú ọ̀nà tí kò dára ń pa ìtànkálẹ̀ ìhìnrere lára.
20231101.yo_2903_0	https://yo.wikipedia.org/wiki/Makonde	Makonde	Èdè Bàntú ni wón ń so, wón sì wà ní Tanzania àti Mozambique. Àwon Mwera, Makua àti Mabia ni àwon alámùúlégbé won. Isé won sì ni àgbè, ode àti igbá fínfín. Abúlé kòòkan ni ó sì ní baálè tirè, àwon alálè ni wón sì máa ń bo bíi Olórun ti won.
20231101.yo_2904_0	https://yo.wikipedia.org/wiki/Mambila	Mambila	Mambila Àwọn ènìyàn yìí wà ní orílẹ̀-èdè Nàìjíríà ati Kamẹrúùnù, wọ́n tó ẹgbẹ̀rún lọ́na mẹ́ẹ̀dọ́gbọ̀n, wọ́n sì múlé ti àwọn ènìyàn bíi kaka, Tikong àti Bafum. Èdè Mambila, ẹ̀yà Bantu ni wọ́n sì ń sọ. Àgbẹ, ọde,̣ apẹja àti ọ̀ṣìn ẹran ni ìṣe wọn. Ẹ̀sìn Mùsùlùmí àti ti ìbílẹ̀ ni wọ́n ń ṣe papọ̀.

20231101.yo_2858_5

https://yo.wikipedia.org/wiki/Sadiiki

Sadiiki

(4) Masa jẹ èyí tí ó gba Ominra tí ó ṣi kún fún orísi, mẹ́san láti ìwọ̀ Òòrùn Gúsù Chad àti Àrìíwá Cameroon. Ní àfikún Masana (212) Musey 120 èyí tí ó sún mọ́ ní Zumaya

20231101.yo_2860_0

https://yo.wikipedia.org/wiki/S%E1%BA%B9%CC%80m%C3%ADt%C3%AD%C3%ACk%C3%AC

Sẹ̀mítíìkì

Semitic ni àwọn ènìyàn ka ju ti o ṣi ye wọn jù síbẹ̀ àwọn èdè kan wa ti wọn kò mọ rárá nipá ṣiṣe arópò extant ati extinet kan. Semitic ṣe ipatẹ adọọfa lorisiirisi. Nípa ìṣàkóṣo ti ìbílẹ̀ wọn ṣùgbọ́n dọsini kan àbọ̀ lo wà lábẹ́ ìṣàkóṣo àwọn Arabiki, ṣùgbọ́n àwọn kan rò wípé ko ba ojú mu lati ṣe bẹ.

20231101.yo_2860_1

https://yo.wikipedia.org/wiki/S%E1%BA%B9%CC%80m%C3%ADt%C3%AD%C3%ACk%C3%AC

Sẹ̀mítíìkì

Àwọn Oludari kan gba pe Semitic a le ri orukọ wọn ni àríwá ìlà Oòrùn, àríwá Iwọ Òòrun àti Guṣu lábẹ́ ipin ẹka ìdílé kan ṣùgbọ́n aríyanjiyan wa lórí pe bóyá Arabiki wa ni ariwa ìlà Oòrun tàbí pẹ̀lú ẹ̀ka ìdílé Gúṣù. Arákùnrin tí Orúkọ rẹ̀ ń jẹ Hetzron (1972: 15-16)5 ṣe àríyànjiyàn lórí ipò

20231101.yo_2860_2

https://yo.wikipedia.org/wiki/S%E1%BA%B9%CC%80m%C3%ADt%C3%AD%C3%ACk%C3%AC

Sẹ̀mítíìkì

(1) Ẹka ìdílé àríwá ila Òòrun wa láti Akkadian, nítorí èdè to ti paré tó jẹ́ ayé òlàjú tó ti kọjá lọ ti àwọn Assyrians àti Babylonians nígbà to ṣi jẹ pé Akkadian wà ní lílò fún nǹkan bi Ọdún meji miliniọnu títí di àkókò ayé jésù Hetzron pin àríwá ìwọ̀ Oòrùn Semitiki si àringbùngbùn àti Gúṣù àríwá ṣi ẹ̀ka. Ti àwọn Ìsáájú dúró fún Aramaic ní àṣìkò ìgbà ayé àtijọ́ ati tí ode òní orisiirisi Aramaic ni wọ́n ń ṣọ lati nǹkan bí Centiuri mẹwa BC. Ṣẹ́yìn. nǹkan bì Centiuri mẹ́fà sẹ́yìn àwọn kirisitẹni Aramaic nìkan ní ó jẹ́ èdè to gbalè nígbà náà bi ó tilẹ̀ jẹ pé àwọn èdè tí á ń ṣọ ni ìlètò ti tàn Kariaye ìwọ̀ Òòrùn Aramaic /ma’lula(15) Turoyo (70) èdè tí á ń pe láàrín àwọn Olùṣo èdè ní Assyrian (200).

20231101.yo_2860_3

https://yo.wikipedia.org/wiki/S%E1%BA%B9%CC%80m%C3%ADt%C3%AD%C3%ACk%C3%AC

Sẹ̀mítíìkì

2. Ẹka arìngbùngbùn Guṣu ní èyà Canani tí a pín ti ó dúró fún èdè to tí parẹ́ legbẹ èdè ìlà Òòrun gẹ́gẹ́ bi Phonecian ati (Biblical) Hebrew.

20231101.yo_2860_4

https://yo.wikipedia.org/wiki/S%E1%BA%B9%CC%80m%C3%ADt%C3%AD%C3%ACk%C3%AC

Sẹ̀mítíìkì

Àwọn phonecian, ni tòótó wọn ń sọ̀rọ̀ nipa Lebanon, nígbà to yá o ń tàn ká nípa gbígba Òmìnira, nígbà to ya ó di èdè àwọn keteji (Carthage) níbi tí á tí mọ hàn-án bí puniki.

20231101.yo_2860_5

https://yo.wikipedia.org/wiki/S%E1%BA%B9%CC%80m%C3%ADt%C3%AD%C3%ACk%C3%AC

Sẹ̀mítíìkì

Èdè ìgbàlódé ti àwọn Hébérù ń ṣọ ni Isrealis lo ṣe àtúnṣe rẹ (4, 510). Èdè tí àwọn Ras Shamra àti Uguritic ń sọ kàyéfì lo jẹ́. Èdè to ti pẹ́ tí àwọn Quran ń lò láti Centiuri kẹrin AD, lo wà ṣùgbọ́n nígbà tó yá wọ́n padà ṣí tí Centiuri karun BC; ṣùgbọ́n síbẹ̀ wọ́n ko ṣọ mọ́.

20231101.yo_2860_6

https://yo.wikipedia.org/wiki/S%E1%BA%B9%CC%80m%C3%ADt%C3%AD%C3%ACk%C3%AC

Sẹ̀mítíìkì

Loni Orísìírìsí ìpínlẹ̀ Arábìkì tí wọ́n ń so ní tí gbogbogbo ní àrín ìlà Òòrùn àti àríwá adúláwọ̀ Afíríkà. Ní Áfíríkà àwọn èdè tó hàn gbegedé wọn ṣi pegedé Egyptian (42,500), hassaniya (2, 230), ti wọn ń ṣọ ní Mauritania àti díẹ̀ lápá Mali Senegal àti Niger, Morocan (19,542); Shua (1,031), wọn ń ṣọ díẹ̀ ní Chad, Cameroon, Nigeria Niger; Sudanese (16,000-19,000) ohun nìkan ni wọ́n ń sọ ní Àríwá Sudan ṣùgbọ́n pẹ̀lú àwọn Olùṣọ èdè ni Egypt àti Eritrea; Algerian Colloquial (22,400), tì wọ́n ń sọ Tunisia; àti Sulaimitoan (4,500) ṣùgbọ́n wọ́n ń ṣọ èdè yìí díẹ̀ ní Libya àti Egypt.

20231101.yo_2860_7

https://yo.wikipedia.org/wiki/S%E1%BA%B9%CC%80m%C3%ADt%C3%AD%C3%ACk%C3%AC

Sẹ̀mítíìkì

Ó dá hàn yàtọ̀ ṣí ẹ̀dá ọ̀rọ̀ aláwomọ èdè oni ti Arabiki ṣùgbọ́n èdè Arabiki ní a ń lò fún ẹ̀kọ́ Ìṣàkóṣo àti Ìgbòòrò Ìbánisòrọ̀ bakan náà a ń lo gẹ́gẹ́ bi èdè kejì ó si jẹ́ èdè ìpìnlẹ̀ àkọ́kọ fún èdè Arábìkì.

20231101.yo_2860_8

https://yo.wikipedia.org/wiki/S%E1%BA%B9%CC%80m%C3%ADt%C3%AD%C3%ACk%C3%AC

Sẹ̀mítíìkì

Ìyàtọ̀ ẹ̀dá Ìgbẹ́dègbẹ́yọ̀ wúni lórí nítorípé àpèjúwe àkọ́kọ́ Ferguson (1959) Maltese (330) wọn ń sọ̀rọ̀ nìpa ilè ti omi yíká ti Malta ati níbikíbi ohun ní ìpìlẹ̀ èdá ti Àríwá Afíríkà Arabiki ṣùgbọ́n tí ó tí tàn ka láàrín àwọn Italiàni.

20231101.yo_2860_9

https://yo.wikipedia.org/wiki/S%E1%BA%B9%CC%80m%C3%ADt%C3%AD%C3%ACk%C3%AC

Sẹ̀mítíìkì

(3) Sémítìkì to wa ní Guṣu kún fún àwọn Arabiki Guṣu àti Ethic Semitic Ṣùgbọ́n àwọn ti tẹ́lẹ̀ kún fún Orísìíríṣí bi Hadrami Mineah Ontabanian ati Sebaean, Òhun nìkan ni a mọ̀ láti ìwọ̀ Òòrùn Guṣu Arábìkì àkọsílè rè tí wà láti Centiuri méjọ BC pẹ̀lú Arábìkì ti Guṣu Soqotri (70), Mehri (77), Jibbali (25) àti Harsusi (700) Ṣùgbọ́n ki i se gbogbo àwọn Òmòwé to gboye nínú koko isẹ kan lo fara mọ̀.

20231101.yo_2860_10

https://yo.wikipedia.org/wiki/S%E1%BA%B9%CC%80m%C3%ADt%C3%AD%C3%ACk%C3%AC

Sẹ̀mítíìkì

Ethic-Semitic kún fún àwọn ará Àríwá Eghiopic àti ẹ̀ka ọ̀rọ̀ aláwòmọ́ àti Liturgical G I’ IZ Ùqre (683) àti Tigrinya (6, 060) àti Ethiopia tí ó wa ní ẹ̀ka Guṣu to wa láàrin ita tì kò sí ní pínpín.

20231101.yo_2860_11

https://yo.wikipedia.org/wiki/S%E1%BA%B9%CC%80m%C3%ADt%C3%AD%C3%ACk%C3%AC

Sẹ̀mítíìkì

Amharic (20, 000) èdè Ethopia jẹ tí gbogbo gbo ó wà lára ti tẹ́lẹ̀ gẹ́gẹ́ bi Harari (26), O jé ẹni ti ahọ́n rẹ̀ fanimọ́ra tí ó si jẹ tí ìbìlẹ̀ ṣi gbogbo ìlú Harari gbogbo àwọn ẹgbẹ́ atòdefimọ̀ gbárajọ pẹ̀lú àwọn ará Àrìwá tí Gurage l’orisiirisi gẹ́gẹ́ bí Soddo (104) yàtọ̀ si tí àringbùngbùn tí ìwọ̀ Òòrùn pẹ̀lú Chaha, Masqan, e.t.c. tí wọ́n jẹ sọ̀rọ̀sọ̀rọ̀ (1,856) Orísìírírìsí nǹkan tí Gurage fi kun ni silti (493) a ṣi ṣe àpínsowoó rẹ̀ ṣi ẹgbé èyí ti o wa láàrín. Ó ṣe pàtàkì kí á ka “Gurage” ká á ṣi fi hàn gẹ́gẹ́ bi èdè kan.

20231101.yo_2861_0

https://yo.wikipedia.org/wiki/Kusitiiki

Kusitiiki

Kí á to lè ri Chustic gẹ́gẹ́ bí ìdílé kan ó ní ṣe pé kí á pápọ̀ pẹ̀lú ẹgbẹ́ ìsọ̀rí èdè yòókù, díẹ̀ nínú wọn dá hàn yàtọ̀ láàrín ara wọn; Àwọn kan ṣe àfihàn tí ó dádúró tí ó ṣi yàtò láàrín ẹ̀ka egbẹ́. Ó ṣì ṣúnmọ́ atodefimọ èdè. Díẹ̀ laarin àwọn àgbà ẹgbẹ́ odẹ ni Kenya lo ń ṣọ Yaaku. Àwọn ẹgbẹ́ mééfèfà jo ni nǹkan kan to jọ jẹ àjọni lórí ẹ̀kọ́ nípa ayé to dúró lórí aṣàmì tí ó wa ní ìsàlẹ̀, ìlà Òòrùn Cushitic to wà lórí òkè ati èyí to wa ní ìlà Òòrùn to wa nílẹ̀, Dullay àti Yaakuni nǹkan tí wọn fi se àárin dipo kí a ka lábẹ́ ìlà Òòrùn ẹwọ́n Cushitic.

20231101.yo_2861_1

https://yo.wikipedia.org/wiki/Kusitiiki

Kusitiiki

(1) Cushitic to wa ní Àríwá kún fún èdè eyọkan, Badawi/Beja (1,148), tí á ń ṣọ ní agbègbè to farapẹ́ ìpín ti Sudan, Egypt àti Eriterea.

20231101.yo_2861_2

https://yo.wikipedia.org/wiki/Kusitiiki

Kusitiiki

(2) Cushitic to wa ní àringbùngbùn jẹ mọ èdè Àgaw, ó jẹ ẹgbẹ́ ti a ṣe atúnmọ̀ rẹ̀ lórísìírìsí ni Àríwá ìlà Òòrùn Ethiopia àti Kwara lápapọ̀ 1,000), Xamtunga (80), Awngi (490), àti díẹ̀ lórìṣìírìsí tó rún

20231101.yo_2861_3

https://yo.wikipedia.org/wiki/Kusitiiki

Kusitiiki

(3) Ai ba ìgbà mu fún Burji, Cushitic tó wà ní ìlà òòrùn tún mún ìpàdé ìṣùpọ̀ àhánnupè. Àwọn sọ̀rọ̀sọ̀sọ̀ ń gbé ní orí òkè tí wọn ń ṣọ Burji wa ní Àríwá Kenya àwọn ẹgbẹ́ náà ní Burji (87) Sidamo (1,500) àti Kambata Halìyya ẹgbẹ̀rún kan.

20231101.yo_2861_4

https://yo.wikipedia.org/wiki/Kusitiiki

Kusitiiki

(ii) Àwọn ẹ̀ka ẹgbẹ́ Oromoid kún fún Orísìírìsí Ojúlówó Oromo (13, 960) tí wọ́n tí sọ̀rọ̀ lati Odò Tana ní kenya si ìpààlà sudan àti Tigrai kòkàárí tí Ethiopia àti konsoid, èdè abínibí lo sọ wọn pọ̣̀ ni Gusu ìwọ̀ Òòrùn. Ṣùgbọ́n eyi ti wọn ń ṣọ ni Kanso (200)

20231101.yo_2861_5

https://yo.wikipedia.org/wiki/Kusitiiki

Kusitiiki

(iii) Àwọn ọmọ Tana wọn jẹ mo ìlà Òòrùn àti ìwọ̀ Òòrùn ti ìpààlà wa láàrìn wọn. Àwọn ará tẹ́lẹ̀ kún fún Àríwá ni Kenyan Rendille (32) Boni(5) Lapapọ iye ti àwọn Somali jẹ (8,335) Sọ̀rọ̀sọ̀rọ̀ ní Somalia, Djiboute, Ila Òòrùn Ethiopia, ati Aríwá ìlà Òòrùn Kẹnya. Ti ìwọ̀ Òòrùn pín tó ṣí ní Daasenech (30) Arbore (1,000-500) àti bóyá èdè Elmọlo.

20231101.yo_2861_6

https://yo.wikipedia.org/wiki/Kusitiiki

Kusitiiki

Èkọ́ nípa ìmọ̀ ayé tí ó da wà ní Bayso (500) òhun ní wọ́n ń ṣọ ní agbègbè Abàjà adágún nínú Ethopian Rift Valley tí ó pin ẹya kan pẹlu ìlà Òòrùn atí ìwọ̀ Òòrùn.

20231101.yo_2861_7

https://yo.wikipedia.org/wiki/Kusitiiki

Kusitiiki

(4) Dually dúró fún gẹ́gẹ́ bi okùn ìmọ̀ ẹ̀dá èdè ní àgbègbè Wayto Valley ṣí ìwọ̀ òòrùn ti Konsout (of 4(n) soke) èyí to yàtọ̀ l’orisiirisi ni Gusu Tsmay (7) pípàdé ẹgbẹ́ onihun ìsùpọ̀ lójúpọ̀ parapọ̀ ní Ethnologue gẹ́gẹ́ bi Gwwada (65-76).

20231101.yo_2861_8

https://yo.wikipedia.org/wiki/Kusitiiki

Kusitiiki

(5) Èdè Cushitic ni Ọ̀pọ̀lọ̀pọ̀ ń sọ ni Tanzania, níbi ti wọn ti dúró fún iraqw gẹ́gẹ́ bí ìsùpọ̀ fún apẹẹrẹ (365), Gorowa (30) Burunge (31) Mbugu/Mana (32) ní wọn ṣábà maa ń lò gẹ́gẹ́ bi ojúlówó àpẹ̀ẹrẹ èdè àmúlùmálà àti alaisi Asax àti fún kw’adza ọmọ ẹgbẹ ti i ki i ṣe ọmọ ìlú Tan zania tó jẹ dahalo (3,000) ó sọ̀rọ̀ ní ìletò to ṣúnmọ́ ẹnu ìlú odò Tana ní Kenya.

20231101.yo_2874_0