rasdani/cohere-wikipedia-2023-11-sw · Datasets at Hugging Face

_id stringlengths 15 22	url stringlengths 31 150	title stringlengths 1 86	text stringlengths 100 23.8k
20231101.sw_1797_11	https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki	Bara la Antaktiki	Katika miaka iliyofuata idadi ya misafara iliongezeka. Tangu mwaka 1929 eropleni zilitumika pia katika upelelezi. Ni hasa Mmarekani Richard Byrd aliyeongoza misafara kadhaa akitumia ndege akaweza kuweka msingi wa ramani kamili ya Antaktiki.
20231101.sw_1797_12	https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki	Bara la Antaktiki	Bara la Antaktiki lina takriban umbo la duara isiyo kamili ikizunguka ncha ya kusini. Pande zote inapakana na bahari: ni mahali ambako maji ya kusini ya Pasifiki, Atlantiki na Bahari Hindi yanakutana. Kwa namna nyingine inawezekana kusema inazungukwa na Bahari ya Kusini.
20231101.sw_1797_13	https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki	Bara la Antaktiki	Umbali kutoka pwani hadi pwani uko baina ya kilomita 4,500 na 5,600. Pwani ina urefu wa kilomita 17,968.
20231101.sw_1797_14	https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki	Bara la Antaktiki	Safu ya Milima ya kuvukia Antaktiki (kwa Kiingereza Transantarctic Mountains) inagawa bara katika sehemu mbili za Antaktiki Magharibi na Antaktiki Mashariki. Mpaka huu unalingana takriban na longitudo ya 180.
20231101.sw_1797_15	https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki	Bara la Antaktiki	Antaktiki Magharibi ni upande mdogo zaidi. Ndani yake inagawiwa kwa rasi kadhaa kwa hiyo ina athira ya tabianchi kutoka bahari. Hata kama sehemu kubwa inafunikwa na barafu halijoto haishuki chini mno jinsi ilivyo upande wa mashariki. Rasi kubwa ni Rasi ya Antaktiki (ing. Antarctic Peninsula)
20231101.sw_1797_16	https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki	Bara la Antaktiki	Antaktiki Mashariki inafanana zaidi na nusutufe, hakuna rasi au hori kubwa. Kwa hiyo tabianchi ni zaidi ya kibara. Uso unafunikwa na ganda la barafu lenye unene wa kilomita 1.6 au zaidi. Halijoto ya duni inayojulikana ilipimika mwaka 1983 kuwa sentigredi 89,4 chini ya sifuri.
20231101.sw_1797_17	https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki	Bara la Antaktiki	Visiwa kadhaa vinahesabiwa kuwa sehemu za Antaktiki. Baadhi ya visiwa hivyo viko ndani ya maji ya bahari. Vingine vinafunikwa na barafu ya kudumu na hivyo haionekani mara moja ya kwamba kuna kisiwa, maana sehemu nyingi ngao nene ya barafu ya kudumu inaingia baharini nje ya pwani.
20231101.sw_1797_18	https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki	Bara la Antaktiki	Kisiwa cha Alexander ambacho ni kisiwa kikubwa cha Antaktiki; kina upana wa kilomita 200, urefu wa kilomita 378 na eneo la km² 49,070. Kinatengwa na bara kwa mfereji wa bahari mwenye upana wa kilomita 24-60, lakini yote inafunikwa kwa barafu ya kudumu ila tu sehemu ya pwani inaiongia katika maji ya bahari.
20231101.sw_1797_19	https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki	Bara la Antaktiki	Kisiwa cha Berkner ambacho ni kisiwa kikubwa cha pili chenye urefu wa 320 km, upana wa 135 km na eneo la km² 43,873. Kinafunikwa kabisa na ngao ya barafu, hakionekani hata kutoka baharini.
20231101.sw_1797_20	https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki	Bara la Antaktiki	Milima mingi ni sehemu ya Safu ya Milima ya kuvukia Antaktiki (au: milima transaktiki) ambayo ni safu ndefu yenye urefu wa kilomita 3,500 na kufikia kimo cha mita 4500 na zaidi. Ncha za milima yake mirefu zinaonekana juu ya uso wa ngao ya barafu inayofunika bara lote. Mlima mrefu katika safu hii ni Mlima Kirkpatrick wenye urefu wa mita 4528 juu ya UB.
20231101.sw_1797_21	https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki	Bara la Antaktiki	Pale ambako Rasi ya Antaktiki inaanza kuna safu ya milima ya Ellsworth na huko uko mlima mrefu kabisa wa bara: ni Mlima Vinson wenye mita 4,892 juu ya UB.
20231101.sw_1797_22	https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki	Bara la Antaktiki	Kuna pia volkeno kadhaa, nyingine zimelala, nyingine ziko hai. Volkeno hai ndefu inayotema moto barani ni Mlima Erebus wenye kimo cha mita 3,794: iko kwenye kisiwa cha Ross.
20231101.sw_1797_23	https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki	Bara la Antaktiki	Tabia ya pekee ya Antaktiki ni ngao ya barafu inayofunika karibu uso wote wa nchi yake pamoja na sehemu za bahari ya karibu. Ngao ya barafu hii ni mkusanyiko mkubwa wa barafu duniani. Unene wake (yaani kimo juu ya ardhi) unafikia hadi mita 4,500.
20231101.sw_1797_24	https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki	Bara la Antaktiki	Ngao hiyo ilianza kutokea miaka milioni kadhaa iliyopita. Uzito wake ni mkubwa na inaaminiwa ya kwamba bara lote lilishuka chini kiasi na kama siku moja ngao ya barafu itapotea litapanda tena juu mita kadhaa.
20231101.sw_1797_25	https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki	Bara la Antaktiki	Barafu hii inashika maji mengi kiasi kwamba kama barafu yote itayeyuka siku moja uwiano wa bahari duniani kote itapanda juu takriban mita 61.
20231101.sw_1797_26	https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki	Bara la Antaktiki	Tabia ya pekee ya Antaktiki ni pia uhaba wa mito. Mito yote inayotokea ni ya maji ya barafu ya kuyeyuka wakati wa "majira ya joto" katika miezi ya Februari na Machi. Katika sehemu nyingine ya mwaka mito yote inaonekana kama kanda la barafu. Mto mkubwa ni Onyx unaofikia urefu wa kilomita 30 ukiishia katika Ziwa Vanda.
20231101.sw_1797_27	https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki	Bara la Antaktiki	Kuna maziwa kadhaa chini ya ngao ya barafu. Hata kama jotoridi yake ni chini ya sentigredi 0 baadhi yanaweza kuwa na maji ya kiowevu kwa sababu shinikizo kubwa ya ngao ya barafu linashusha halijoto ya kugandisha maji, hasa kama maji ni ya chumvi.
20231101.sw_1797_28	https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki	Bara la Antaktiki	Barafu ya ngao haikai kimyakimya lakini yote ina mwendo ikifuata mtelemko wa uso wa nchi. Katika sehemu kadhaa barafu ina mwendo wa haraka zaidi na sehemu hizi zinaitwa "mito ya barafu" na ni aina ya barafuto. Mito ya barafu hii iko yenye urefu hadi kilomita mia kadhaa, upana wa 50 km na unene wa kilomita 2. Mwendo unafikia hadi mita 1.000 kwa mwaka. Pale inafikia kwenye ufuko wa bahari inajenga ulimi wa barafu inayosukumwa katika maji.
20231101.sw_1797_29	https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki	Bara la Antaktiki	Antaktiki si nchi wala dola na hakuna wenyeji au wananchi. Lakini madola mbalimbali yalitangaza madai ya kutawala sehemu za eneo lake. Madai haya hayalingani na mara kadhaa kuna mataifa mbalimbali yanayodai sehemu ileile.
20231101.sw_1797_30	https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki	Bara la Antaktiki	Mataifa yanayodai kutawala sehemu za Antaktiki ni pamoja na Argentina, Australia, Chile, Ufaransa, New Zealand, Norwei na Ufalme wa Maungano.
20231101.sw_1797_31	https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki	Bara la Antaktiki	Tangu mwaka 1961 kuna Mkataba wa Kimataifa kuhusu Antaktiki unaosimamisha madai yote ya utawala bila kuyafuta. Mataifa yote yana haki ya kuwa na vituo vya kisayansi. Mapatano ya kando yaliweka masharti makali kwa shughuli za kiuchumi na hadi sasa imewezekana kuzuia migodi na uchimbaji wa madini.
20231101.sw_1797_32	https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki	Bara la Antaktiki	Mtoto wa kwanza kuzaliwa barani huko alizaliwa mwaka 1984. Kwa sasa kuna shule kadhaa na kanisa moja la Waorthodoksi Warusi.
20231101.sw_1797_33	https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki	Bara la Antaktiki	The recording describing Shackleton's 1908 South Pole Expedition was added to the National Film and Sound Archive's Sounds of Australia registry in 2007
20231101.sw_1798_0	https://sw.wikipedia.org/wiki/Ubaguzi%20wa%20rangi	Ubaguzi wa rangi	Ubaguzi wa rangi ni kitendo cha kuthamini au kutenga binadamu kwa misingi ya rangi za ngozi. Ubaguzi wa rangi ulikuwa maarufu sana katika nchi kama Afrika Kusini kwa jina la "apartheid" na Marekani kwa jina la "segregation" ambapo huko Waafrika walikandamizwa kutokana na rangi yao katika kupata huduma mbalimbali za kijamii na kimaendeleo.
20231101.sw_1798_1	https://sw.wikipedia.org/wiki/Ubaguzi%20wa%20rangi	Ubaguzi wa rangi	Wakati wa ukoloni, rangi ilitumika kama msingi wa utoaji huduma muhimu mfano: shule, matibabu na haki nyingine za kibinadamu. Rangi nyeusi ilipewa hadhi ya chini zaidi.
20231101.sw_1798_2	https://sw.wikipedia.org/wiki/Ubaguzi%20wa%20rangi	Ubaguzi wa rangi	Siku hizi katika karibu nchi zote, sheria zinapinga ubaguzi wa rangi. Lakini katika nchi nyingi bado kuna wabaguzi wachache ambao wanavunja sheria kwa kuendelea kubagua. Kwa mfano, kuna wabaguzi wanaobagua Watu weusi nchini Marekani, nchini China, nchini India na katika nchi za Ulaya.
20231101.sw_1799_0	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Utumwa ni mfumo unaotoa fursa kwa binadamu kummiliki binadamu mwenzake kama mali yake. Binadamu anayemilikiwa anakuwa na hadhi sawa na chombo au kifaa chochote kinachoweza kuuzwa.
20231101.sw_1799_1	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Mfumo huu ulianza kabla ya uandishi kubuniwa, ukawa maarufu hasa kabla ya harakati za ukoloni duniani, mathalani kuanzia karne ya 15, ambapo watumwa walihitajika katika shughuli za kilimo na uchimbaji madini katika sehemu mbalimbali za ulimwengu, hasa Amerika, ingawa katika sehemu nyingine, hasa Uarabuni, walitafutwa hasa watumwa wanawake kwa ajili ya uasherati.
20231101.sw_1799_2	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Mfumo huu huunda matabaka ya "mabwana" ambao humiliki watumwa na "watwana" ambao ni watumwa wenyewe.
20231101.sw_1799_3	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Kulikuwa na utaratibu ambao watoto wa mtumwa walikuwa watumwa tena, hivyo kuzaliwa watumwa; kulikuwa pia na utaratibu wa kwamba watoto wa watumwa walitazamiwa kama watu huru.
20231101.sw_1799_4	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Kulikuwa na jamii ambako watumwa hawakuwa na haki kabisa, yaani mabwana waliweza kuwatendea jinsi walivyotaka, hata kuwaua; lakini kulikuwa pia na jamii zilizojua haki fulani za watumwa: hapo watumwa waliweza kuwa na mali ya binafsi na kwa njia hii hata kununua uhuru wao kutoka kwa mabwana.
20231101.sw_1799_5	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Watumwa katika utumishi wa watawala waliweza kupata nafasi muhimu katika jamii; mfano ni Wamameluki wa Misri waliokuwa watumwa wanajeshi wakatawala nchi hiyo kwa karne kadhaa.
20231101.sw_1799_6	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Uchumi wa Roma ya Kale ulitegemea watumwa waliokamatwa na kusafirishwa kutoka pande zote za mazingira ya Bahari Mediteranea.
20231101.sw_1799_7	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Milki za makhalifa wa Uislamu ziliendelea kutegemea watumwa. Waosmani walichukua watoto wa Kikristo, hasa kutoka nchi za Balkani, na kuwapeleka kama watumwa katika sehemu za kusini za milki yao kama Misri walipofanya kazi kama wanajeshi.
20231101.sw_1799_8	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Biashara ya Waarabu kuhusu watumwa ilidumu miaka 1,300, na kupeleka mamilioni ya Waafrika upande wa Asia.
20231101.sw_1799_9	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Mahitaji ya uchumi wa kimataifa tangu karne ya 15 yalisababisha kuongezeka kwa biashara ya watumwa hasa kutoka Afrika; mamilioni walikamatwa na watawala wa milki kwenye pwani za Afrika au Waarabu na kuuzwa kwa wafanyabiashara Wazungu waliowapeleka Amerika walipohitajika kwa kazi kwenye mashamba makubwa ya miwa na pamba.
20231101.sw_1799_10	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Biashara hii ilianza kupingwa zaidi tangu mwisho wa karne ya 18. Mkutano wa Vienna (1814-1815) ulikuwa mapatano ya kwanza ya kimataifa yaliyolenga kukataza biashara ya watumwa kutoka Afrika.
20231101.sw_1799_11	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Hata hivyo iliendelea kwa miaka kadhaa hasa upande wa bahari Hindi ambako wanafayabiashara Waislamu kama Tippu Tip waliendelea kukamata watumwa na kuwapeleka pwani na Zanzibar kulikokuwa na soko la watumwa kubwa kuliko yote.
20231101.sw_1799_12	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Ukoloni ulimaliza kwa kiasi kikubwa biashara hiyo Afrika pia, ingawa Mauritania ilifanya utumwa kuwa kosa la jinai mwaka 2007 tu.
20231101.sw_1799_13	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Tangu karne ya 20 utumwa na pia biashara ya watumwa zimepigwa marufuku katika mapatano ya kimataifa chini ya usimamizi wa Umoja wa Mataifa.
20231101.sw_1799_14	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Lakini miaka ya hivi karibuni imeona biashara mpya inayotumia nafasi za usairi wa kisasa; hata kama duniani hakuna utumwa kisheria tena, ni hasa wanawake na mabinti wanaouzwa kwa kazi haramu ya ukahaba kati ya nchi na nchi.
20231101.sw_1799_15	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Lakini Waislamu walifundishwa masharti fulani kama kuwatendea watumwa vizuri. Walifundishwa pia kwamba ni tendo jema mbele ya Mungu (Allah) kumwacha huru mtumwa.
20231101.sw_1799_16	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Katika historia ndefu za utumwa, kulitokea juhudi za kukomboa waliotekwa, hasa kwa kuwanunua ili kuwaacha huru.
20231101.sw_1799_17	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Kati ya Wakatoliki yalianzishwa hata mashirika maalumu ya kitawa kwa lengo hilo, kwa mfano Watrinitari na Wamersedari.
20231101.sw_1799_18	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Habari za kwanza za kimaandishi juu ya Afrika Mashariki (karne ya 2 K.K.) zilisema: "wanaleta kutoka pwani ile ndovu, dhahabu na watumwa".
20231101.sw_1799_19	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Kule Ulaya kuna kundi la mataifa linaloitwa tangu zamani "Waslavi" (kama vile Warusi, Wapolandi, Waserbia n.k.). Kumbe neno "slavi" kiasili linamaanisha "watumwa": watu wa mataifa yale walikamatwa zamani na kuuzwa kama watumwa katika sehemu nyingine za Ulaya, Asia na pia Afrika Kaskazini.
20231101.sw_1799_20	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Hali hiyo ni mbaya sana, hailingani kabisa na utu na heshima ya kibinadamu, wala haipatani na Ukristo unaokiri na kulenga udugu wa watu wote. Lakini watu walioishi zamani katika mazingira yenye utumwa walikuwa wamezoea hali hiyo.
20231101.sw_1799_21	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Habari za watumwa tunaweza kuzisoma hata katika Biblia. Ilikuwa jambo la kawaida katika mazingira ya Israeli ya Kale. Mtu aliweza kukamatwa na kuuzwa utumwani ili kulipia madeni yake. Mara nyingi watumwa walikuwa watu waliokamatwa vitani. Kwa mfano wakazi wote wa Yerusalemu walifanywa watumwa baada ya mji huo kutekwa na wanajeshi Waroma mwaka 70 B.K. Wakati wa Biblia asilimia 20 hivi za wakazi wa Dola la Roma walikuwa watumwa. Lakini katika nchi ya Israeli hali ilikuwa tofauti. Sheria ya Musa ilimwacha mtumwa awe huru baada ya miaka 7 (Kut 21:2). Kwa sababu hiyo hawakuwapo watumwa wengi katika Israeli. Labda ndiyo sababu Yesu hakufundisha juu ya utumwa kwani walikuwa wachache sana katika mazingira yake.
20231101.sw_1799_22	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Mtume Paulo aliishi zaidi nje ya eneo la Israeli. Katika miji mikubwa kama Antiokia, Korintho, Efeso au Roma watumwa walikuwa wengi. Paulo alifundisha ni wajibu wa mabwana Wakristo kuwatendea watumwa wao vizuri. Kwa nini hakupinga utumwa?
20231101.sw_1799_23	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Wataalamu wengi hudhani kwamba Paulo alitegemea kurudi kwake Yesu na mwisho wa dunia kuwa karibu sana, hivyo hakuona umuhimu wa kubadilisha taratibu za kijamii. Lakini alisititiza kwamba ndani ya Kanisa ni marufuku kutofautisha kati ya watumwa na walio huru. Ukristo uliweza kuvuta watumwa wengi, kwani uliwakubali kuwa binadamu wenye utu na heshima kamili. Wapinzani wa Ukristo waliuita "Dini ya watumwa". Walau mtumwa mmoja alichaguliwa kuwa Askofu wa Roma. Kanisa Katoliki linamkumbuka kama Mtakatifu Papa Kalisti I.
20231101.sw_1799_24	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Baada ya uenezaji wa Ukristo utumwa ulipungua sana Ulaya. Vilevile walimu wengi Wakristo walipinga utumwa wenyewe. Hatimaye mabadiliko ya uchumi yaliondoa faida ya kutumia watumwa.
20231101.sw_1799_25	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Hali hii ilibadilika baada ya kuanzishwa kwa ukoloni Amerika. Wareno na Wahispania walioteka nchi za huko walivutwa na tamaa ya dhahabu.
20231101.sw_1799_26	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Mataifa ya Ulaya yalipeleka ng'ambo mara kwa mara wafungwa wao kwa nia ya kusafisha jamii zao na kupunguza gharama za magereza. Watu waliona kule mbali hawawezi kusababisha hasara. Kumbe hawakujali hali ya wenyeji walioteswa na wale wakorofi walioona nafasi ya kujitajirisha.
20231101.sw_1799_27	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Hata maafisa wa serikali za kikoloni walishindwa kuwadhibiti vizuri kwani waliwategemea katika kuwatawala wenyeji ambao hawakunyamaza kwa hiari. Ndipo wamisionari walipojitahidi kupambana na ukorofi uliokuwepo, lakini kiasi: jinsi mapato kutoka makoloni yalivyokuwa muhimu kwa makisio ya serikali za Ulaya, haikuwa rahisi kupambana na unyonyaji katika makoloni ya mbali.
20231101.sw_1799_28	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Kanisa Katoliki halikukubali rasmi biashara ya watumwa, lakini Mapapa waliona hawana nguvu ya kuizuia. Walijaribu zaidi kuweka masharti jinsi ya kuwatendea watumwa. Mataifa kadhaa yalifuata mafundisho ya Kanisa: k.mf. Hispania na Ufaransa zilikataa kuwa na soko la watumwa lakini zilifunga macho raia wao wakiendesha biashara hiyo nje ya mipaka yao. Wengine kama Wareno hawakuona tatizo kufanya biashara hiyo.
20231101.sw_1799_29	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Watumwa wa kwanza kutoka Afrika waliingia Ureno wakati Mfalme wa Ureno alipokubali kupokea kutoka kwa Waarabu wa Moroko watumwa kadhaa kama malipo ya madeni. Wapelelezi Wareno walioanza kuzunguka pwani za Afrika walileta tena na tena wafungwa kama watumwa. Lakini mpaka wakati ule walikuwa wachache kwani Ulaya soko lilikuwa dogo.
20231101.sw_1799_30	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Kumbe baada ya kuanzishwa kwa makoloni Amerika watumwa walitafutwa sana kwa ajili ya kulima mashamba makubwa na kuchimba madini kule. Hivyo ukoloni Amerika ulisababisha kukua kwa mahitaji ya watumwa.
20231101.sw_1799_31	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Hapo utaratibu wa kale wa utumwa ulipanuka kuwa mbaya sana kuliko awali. Milioni nyingi za Waafrika waliuawa katika vita vya kukamata watumwa na nyingine nyingi wakapelekwa wamefungwa kule Amerika katika hali ya kutisha.
20231101.sw_1799_32	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Vurugu iliyoharibu jamii nyingi za Kiafrika ndiyo iliyosababisha vilevile uharibifu wa misheni za Kikristo katika karne za 16-18. Uharibifu wa taratibu za kijamii ulikuwa mbaya zaidi katika maeneo ya pwani yaani kulekule walipoingia wamisionari.
20231101.sw_1799_33	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Si ajabu kwamba Waafrika wengi walishindwa kutambua tofauti kati ya wamisionari Wareno na wafanyabiashara ya watumwa kutoka taifa lilelile. Hali ilikuwa mbaya zaidi wamisionari wenyewe walipojiingiza katika mambo ya utumwa kama walivyofanya wengine.
20231101.sw_1799_34	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Kwa jumla ni aibu kubwa kwamba Wakristo wengi walitumia muda mrefu mno kutambua kwamba Ukristo na utumwa havipatani.
20231101.sw_1799_35	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Mwanzoni awamu mpya ya utumwa haikuonekana kwa watu wengi kule Ulaya, maana uliendeshwa hasa Afrika na Amerika. Lakini habari zake zilienea. Mara walijitokeza waliopinga utumwa au waliojaribu kupunguza nguvu yake. Lakini wakati ule katika nchi mbalimbali za Ulaya hata wakulima wengi hawakuwa huru kweli (ingawa si watumwa).
20231101.sw_1799_36	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Katika karne ya 17 kule Uingereza Wakristo wa madhehebu ya "Marafiki" (waliitwa pia "Quakers") waliamua kwamba utumwa haupatani na Ukristo, hivyo mwenye watumwa anajitenga nayo. Polepole wengine wakaunga mkono hoja hiyo hata likajitokeza tapo la kufuta utumwa.
20231101.sw_1799_37	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Wakristo wa tapo hilo walimshtaki Mwingereza mlowezi katika Visiwa vya Karibi aliyetembelea Uingereza akiwa na mtumwa. Mwaka 1772 hakimu aliamua si halali kuwa na watumwa katika nchi hiyo.
20231101.sw_1799_38	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Wapinzani wa utumwa wakaendelea kusukuma Bunge la Uingereza. Lakini matajiri wa Liverpool (waliofaidika na utumwa kama wenye meli au kwa sababu waliendesha biashara ya watumwa wenyewe) walitetea vikali hali halisi. Katika karne ya 19 polepole utumwa na biashara ya watumwa vilikomeshwa katika sehemu nyingi za dunia.
20231101.sw_1799_39	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Mtawanyiko ndani ya Kanisa ulikuwa jambo wa kusikitisha sana. Kumbe hapa tumepata mfano jinsi Mungu alivyotumia vikundi vidogovidogo kuelimisha Wakristo wote. Maana madhehebu makubwa yalikosa nguvu ya kupinga vikali utumwa kwa kuwa karibu mno na serikali, tena matajiri. Ni Wakristo wa madhehebu madogo kama Marafiki au Wamethodisti waliotangulia na kusaidia Wakatoliki, Waanglikana na Wareformati kutambua ukweli.
20231101.sw_1799_40	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Hali nyingine iliyosaidia kukomesha utumwa ni mabadiliko ya uchumi. Umuhimu wa kazi ya watumwa ulipungua sana kutokana na njia mpya za kuzalisha mali. Si tena wafanyabiashara ya "Biashara kati ya Amerika, Ulaya na Afrika" (Triangular trade) waliokuwa na pesa nyingi (hivyo na athari pia) katika jamii ya Uingereza. Waliopata uzito zaidi ni mabepari ambao waliendesha viwanda wakitumia wafanyakazi huru na si watumwa. Hivyo ubepari ulibadilisha mkazo ndani ya jamii mbalimbali.
20231101.sw_1799_41	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Campbell, Gwyn, Suzanne Miers, and Joseph C. Miller, eds. Women and Slavery. Volume 1: Africa, the Indian Ocean World, and the Medieval Atlantic; Women and Slavery. Volume 2: The Modern Atlantic (2007)
20231101.sw_1799_42	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Drescher, Seymour. Abolition: A History of Slavery and Antislavery (2009) highly regarded history of slavery and its abolition, worldwide
20231101.sw_1799_43	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Joseph, Celucien L. Race, Religion, and The Haitian Revolution: Essays on Faith, Freedom, and Decolonization (CreateSpace Independent Publishing Platform, 2012)
20231101.sw_1799_44	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Joseph, Celucien L. From Toussaint to Price-Mars: Rhetoric, Race, and Religion in Haitian Thought (CreateSpace Independent Publishing Platform, 2013)
20231101.sw_1799_45	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Miers, Suzanne, and Igor Kopytoff, eds. Slavery In Africa: Historical & Anthropological Perspectives (1979)
20231101.sw_1799_46	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Rodriguez, Junius P., ed. Slavery in the United States: A Social, Political, and Historical Encyclopedia (2007)
20231101.sw_1799_47	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Shell, Robert Carl-Heinz Children Of Bondage: A Social History Of The Slave Society At The Cape Of Good Hope, 1652–1813 (1994)
20231101.sw_1799_48	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Hogendorn, Jan and Johnson Marion: The Shell Money of the Slave Trade. African Studies Series 49, Cambridge University Press, Cambridge, 1986.
20231101.sw_1799_49	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Baptist, Edward E. The Half Has Never Been Told: Slavery and the Making of American Capitalism. Basic Books (2014). ISBN 046500296X
20231101.sw_1799_50	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Berlin, Ira. Many Thousands Gone: The First Two Centuries of Slavery in North America (1999), most important recent survey
20231101.sw_1799_51	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Blackmon, Douglas A. Slavery by Another Name: The Re-Enslavement of Black Americans from the Civil War to World War II Doubleday (March 23, 2008), ISBN 0-385-50625-2 ISBN 978-0-385-50625-0
20231101.sw_1799_52	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Richard H. King, "Marxism and the Slave South", American Quarterly 29 (1977), 117–31, a critique of Genovese
20231101.sw_1799_53	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Phillips, Ulrich B. American Negro Slavery: A Survey of the Supply, Employment and Control of Negro Labor as Determined by the Plantation Regime (1918; paperback reprint 1966), southern white perspective
20231101.sw_1799_54	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Stamp, Kenneth M. The Peculiar Institution: Slavery in the Ante-Bellum South (1956), a rebuttal of U B Philipps
20231101.sw_1799_55	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Vorenberg, Michael. Final Freedom: The Civil War, the Abolition of Slavery, and the Thirteenth Amendment (2001)
20231101.sw_1799_56	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Weinstein, Allen, Frank O. Gatell, and Lewis Sarasohn, eds., American Negro Slavery: A Modern Reader, third ed. (1978)
20231101.sw_1799_57	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Jesse Sage and Liora Kasten, Enslaved: True Stories of Modern Day Slavery, Palgrave Macmillan, 2008 ISBN 978-1-4039-7493-8
20231101.sw_1799_58	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Tom Brass, Marcel van der Linden, and Jan Lucassen, Free and Unfree Labour. Amsterdam: International Institute for Social History, 1993
20231101.sw_1799_59	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Tom Brass, Towards a Comparative Political Economy of Unfree Labour: Case Studies and Debates, London and Portland, OR: Frank Cass Publishers, 1999. 400 pages.
20231101.sw_1799_60	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Tom Brass and Marcel van der Linden, eds., Free and Unfree Labour: The Debate Continues, Bern: Peter Lang AG, 1997. 600 pages. A volume containing contributions by all the most important writers on modern forms of unfree labour.
20231101.sw_1799_61	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Kevin Bales, Disposable People. New Slavery in the Global Economy, Revised Edition, University of California Press 2004, ISBN 0-520-24384-6
20231101.sw_1799_62	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Kevin Bales (ed.), Understanding Global Slavery Today. A Reader, University of California Press 2005, ISBN 0-520-24507-5
20231101.sw_1799_63	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Kevin Bales, Ending Slavery: How We Free Today's Slaves, University of California Press 2007, ISBN 978-0-520-25470-1.
20231101.sw_1799_64	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Mende Nazer and Damien Lewis, Slave: My True Story, ISBN 1-58648-212-2. Mende is a Nuba, captured at 12 years old. She was granted political asylum by the British government in 2003.
20231101.sw_1799_65	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Gary Craig, Aline Gaus, Mick Wilkinson, Klara Skrivankova and Aidan McQ e (2007). Contemporary slavery in the UK: Overview and key issues, Joseph Rowntree Foundation. ISBN 978-1-85935-573-2.
20231101.sw_1799_66	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	David Hawk, The Hidden Gulag - Slave Labor Camps in North Korea, Washington DC: Committee for Human Rights in North Korea, 2012, ISBN 0-615-62367-0
20231101.sw_1799_67	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Thomas Sowell, The Real History of Slavery, in: Black Rednecks and White Liberals, San Francisco: Encounter Books, 2005. ISBN 978-1-59403-086-4.
20231101.sw_1799_68	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	http://www.ull.ac.uk/specialcollections/archives/slaveryarchivesources.shtml Archives on slavery held by the University of London] (archive)
20231101.sw_1799_69	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Mémoire St Barth (archives & history of slavery, slave trade and their abolition), Comité de Liaison et d'Application des Sources Historiques.
20231101.sw_1799_70	https://sw.wikipedia.org/wiki/Utumwa	Utumwa	Archives of the Middelburgsche Commercie Compagnie (MCC) 'Trade Company of Middelburg' (Inventory of the archives of the Dutch slave trade across the Atlantic)
20231101.sw_1800_0	https://sw.wikipedia.org/wiki/Ukoloni	Ukoloni	Ukoloni ni mfumo wa taifa moja kuvuka mipaka yake na kutawala maeneo ya mbali yanayokaliwa na watu wengine kwa nyanja za uchumi, utamaduni na jamii. Maeneo hayo yanaweza kuitwa makoloni ya kawaida au maeneo lindwa tu.
20231101.sw_1800_1	https://sw.wikipedia.org/wiki/Ukoloni	Ukoloni	Neno "koloni" linatokana na Kilatini colonia (kupitia Kiingereza colony). Ni kwamba Roma ya Kale ilipanua eneo lake kwa kuanzisha miji mipya ya nje kwa kuteua raia na kuwapa ardhi kwa ajili ya mashamba huko. Hiyo iliitwa koloni.
20231101.sw_1800_2	https://sw.wikipedia.org/wiki/Ukoloni	Ukoloni	Neno hilo la Kilatini lilitumiwa baadaye kwa ajili ya kutaja makazi mapya ya watu kutoka eneo moja katika eneo la mbali. Ilhali hatua hii ilimaanisha mara nyingi pia upanuzi wa utawala wa eneo mama, neno likataja baadaye pia eneo linalotawaliwa na nchi ya mbali.

20231101.sw_1797_11

https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki

Bara la Antaktiki

Katika miaka iliyofuata idadi ya misafara iliongezeka. Tangu mwaka 1929 eropleni zilitumika pia katika upelelezi. Ni hasa Mmarekani Richard Byrd aliyeongoza misafara kadhaa akitumia ndege akaweza kuweka msingi wa ramani kamili ya Antaktiki.

20231101.sw_1797_12

https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki

Bara la Antaktiki

Bara la Antaktiki lina takriban umbo la duara isiyo kamili ikizunguka ncha ya kusini. Pande zote inapakana na bahari: ni mahali ambako maji ya kusini ya Pasifiki, Atlantiki na Bahari Hindi yanakutana. Kwa namna nyingine inawezekana kusema inazungukwa na Bahari ya Kusini.

20231101.sw_1797_13

https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki

Bara la Antaktiki

Umbali kutoka pwani hadi pwani uko baina ya kilomita 4,500 na 5,600. Pwani ina urefu wa kilomita 17,968.

20231101.sw_1797_14

https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki

Bara la Antaktiki

Safu ya Milima ya kuvukia Antaktiki (kwa Kiingereza Transantarctic Mountains) inagawa bara katika sehemu mbili za Antaktiki Magharibi na Antaktiki Mashariki. Mpaka huu unalingana takriban na longitudo ya 180.

20231101.sw_1797_15

https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki

Bara la Antaktiki

Antaktiki Magharibi ni upande mdogo zaidi. Ndani yake inagawiwa kwa rasi kadhaa kwa hiyo ina athira ya tabianchi kutoka bahari. Hata kama sehemu kubwa inafunikwa na barafu halijoto haishuki chini mno jinsi ilivyo upande wa mashariki. Rasi kubwa ni Rasi ya Antaktiki (ing. Antarctic Peninsula)

20231101.sw_1797_16

https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki

Bara la Antaktiki

Antaktiki Mashariki inafanana zaidi na nusutufe, hakuna rasi au hori kubwa. Kwa hiyo tabianchi ni zaidi ya kibara. Uso unafunikwa na ganda la barafu lenye unene wa kilomita 1.6 au zaidi. Halijoto ya duni inayojulikana ilipimika mwaka 1983 kuwa sentigredi 89,4 chini ya sifuri.

20231101.sw_1797_17

https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki

Bara la Antaktiki

Visiwa kadhaa vinahesabiwa kuwa sehemu za Antaktiki. Baadhi ya visiwa hivyo viko ndani ya maji ya bahari. Vingine vinafunikwa na barafu ya kudumu na hivyo haionekani mara moja ya kwamba kuna kisiwa, maana sehemu nyingi ngao nene ya barafu ya kudumu inaingia baharini nje ya pwani.

20231101.sw_1797_18

https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki

Bara la Antaktiki

Kisiwa cha Alexander ambacho ni kisiwa kikubwa cha Antaktiki; kina upana wa kilomita 200, urefu wa kilomita 378 na eneo la km² 49,070. Kinatengwa na bara kwa mfereji wa bahari mwenye upana wa kilomita 24-60, lakini yote inafunikwa kwa barafu ya kudumu ila tu sehemu ya pwani inaiongia katika maji ya bahari.

20231101.sw_1797_19

https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki

Bara la Antaktiki

Kisiwa cha Berkner ambacho ni kisiwa kikubwa cha pili chenye urefu wa 320 km, upana wa 135 km na eneo la km² 43,873. Kinafunikwa kabisa na ngao ya barafu, hakionekani hata kutoka baharini.

20231101.sw_1797_20

https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki

Bara la Antaktiki

Milima mingi ni sehemu ya Safu ya Milima ya kuvukia Antaktiki (au: milima transaktiki) ambayo ni safu ndefu yenye urefu wa kilomita 3,500 na kufikia kimo cha mita 4500 na zaidi. Ncha za milima yake mirefu zinaonekana juu ya uso wa ngao ya barafu inayofunika bara lote. Mlima mrefu katika safu hii ni Mlima Kirkpatrick wenye urefu wa mita 4528 juu ya UB.

20231101.sw_1797_21

https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki

Bara la Antaktiki

Pale ambako Rasi ya Antaktiki inaanza kuna safu ya milima ya Ellsworth na huko uko mlima mrefu kabisa wa bara: ni Mlima Vinson wenye mita 4,892 juu ya UB.

20231101.sw_1797_22

https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki

Bara la Antaktiki

Kuna pia volkeno kadhaa, nyingine zimelala, nyingine ziko hai. Volkeno hai ndefu inayotema moto barani ni Mlima Erebus wenye kimo cha mita 3,794: iko kwenye kisiwa cha Ross.

20231101.sw_1797_23

https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki

Bara la Antaktiki

Tabia ya pekee ya Antaktiki ni ngao ya barafu inayofunika karibu uso wote wa nchi yake pamoja na sehemu za bahari ya karibu. Ngao ya barafu hii ni mkusanyiko mkubwa wa barafu duniani. Unene wake (yaani kimo juu ya ardhi) unafikia hadi mita 4,500.

20231101.sw_1797_24

https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki

Bara la Antaktiki

Ngao hiyo ilianza kutokea miaka milioni kadhaa iliyopita. Uzito wake ni mkubwa na inaaminiwa ya kwamba bara lote lilishuka chini kiasi na kama siku moja ngao ya barafu itapotea litapanda tena juu mita kadhaa.

20231101.sw_1797_25

https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki

Bara la Antaktiki

Barafu hii inashika maji mengi kiasi kwamba kama barafu yote itayeyuka siku moja uwiano wa bahari duniani kote itapanda juu takriban mita 61.

20231101.sw_1797_26

https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki

Bara la Antaktiki

Tabia ya pekee ya Antaktiki ni pia uhaba wa mito. Mito yote inayotokea ni ya maji ya barafu ya kuyeyuka wakati wa "majira ya joto" katika miezi ya Februari na Machi. Katika sehemu nyingine ya mwaka mito yote inaonekana kama kanda la barafu. Mto mkubwa ni Onyx unaofikia urefu wa kilomita 30 ukiishia katika Ziwa Vanda.

20231101.sw_1797_27

https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki

Bara la Antaktiki

Kuna maziwa kadhaa chini ya ngao ya barafu. Hata kama jotoridi yake ni chini ya sentigredi 0 baadhi yanaweza kuwa na maji ya kiowevu kwa sababu shinikizo kubwa ya ngao ya barafu linashusha halijoto ya kugandisha maji, hasa kama maji ni ya chumvi.

20231101.sw_1797_28

https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki

Bara la Antaktiki

Barafu ya ngao haikai kimyakimya lakini yote ina mwendo ikifuata mtelemko wa uso wa nchi. Katika sehemu kadhaa barafu ina mwendo wa haraka zaidi na sehemu hizi zinaitwa "mito ya barafu" na ni aina ya barafuto. Mito ya barafu hii iko yenye urefu hadi kilomita mia kadhaa, upana wa 50 km na unene wa kilomita 2. Mwendo unafikia hadi mita 1.000 kwa mwaka. Pale inafikia kwenye ufuko wa bahari inajenga ulimi wa barafu inayosukumwa katika maji.

20231101.sw_1797_29

https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki

Bara la Antaktiki

Antaktiki si nchi wala dola na hakuna wenyeji au wananchi. Lakini madola mbalimbali yalitangaza madai ya kutawala sehemu za eneo lake. Madai haya hayalingani na mara kadhaa kuna mataifa mbalimbali yanayodai sehemu ileile.

20231101.sw_1797_30

https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki

Bara la Antaktiki

Mataifa yanayodai kutawala sehemu za Antaktiki ni pamoja na Argentina, Australia, Chile, Ufaransa, New Zealand, Norwei na Ufalme wa Maungano.

20231101.sw_1797_31

https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki

Bara la Antaktiki

Tangu mwaka 1961 kuna Mkataba wa Kimataifa kuhusu Antaktiki unaosimamisha madai yote ya utawala bila kuyafuta. Mataifa yote yana haki ya kuwa na vituo vya kisayansi. Mapatano ya kando yaliweka masharti makali kwa shughuli za kiuchumi na hadi sasa imewezekana kuzuia migodi na uchimbaji wa madini.

20231101.sw_1797_32

https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki

Bara la Antaktiki

Mtoto wa kwanza kuzaliwa barani huko alizaliwa mwaka 1984. Kwa sasa kuna shule kadhaa na kanisa moja la Waorthodoksi Warusi.

20231101.sw_1797_33

https://sw.wikipedia.org/wiki/Bara%20la%20Antaktiki

Bara la Antaktiki

The recording describing Shackleton's 1908 South Pole Expedition was added to the National Film and Sound Archive's Sounds of Australia registry in 2007

20231101.sw_1798_0

https://sw.wikipedia.org/wiki/Ubaguzi%20wa%20rangi

Ubaguzi wa rangi

Ubaguzi wa rangi ni kitendo cha kuthamini au kutenga binadamu kwa misingi ya rangi za ngozi. Ubaguzi wa rangi ulikuwa maarufu sana katika nchi kama Afrika Kusini kwa jina la "apartheid" na Marekani kwa jina la "segregation" ambapo huko Waafrika walikandamizwa kutokana na rangi yao katika kupata huduma mbalimbali za kijamii na kimaendeleo.

20231101.sw_1798_1

https://sw.wikipedia.org/wiki/Ubaguzi%20wa%20rangi

Ubaguzi wa rangi

Wakati wa ukoloni, rangi ilitumika kama msingi wa utoaji huduma muhimu mfano: shule, matibabu na haki nyingine za kibinadamu. Rangi nyeusi ilipewa hadhi ya chini zaidi.

20231101.sw_1798_2

https://sw.wikipedia.org/wiki/Ubaguzi%20wa%20rangi

Ubaguzi wa rangi

Siku hizi katika karibu nchi zote, sheria zinapinga ubaguzi wa rangi. Lakini katika nchi nyingi bado kuna wabaguzi wachache ambao wanavunja sheria kwa kuendelea kubagua. Kwa mfano, kuna wabaguzi wanaobagua Watu weusi nchini Marekani, nchini China, nchini India na katika nchi za Ulaya.

20231101.sw_1799_0